The Project Gutenberg EBook of Apô-Apô (Zarzuela) at Kung Sinong Apô-Apô
(Kasaysayan), by Pantaleón S. Lopez
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
Title: Apô-Apô (Zarzuela) at Kung Sinong Apô-Apô (Kasaysayan)
Author: Pantaleón S. Lopez
Release Date: November 7, 2005 [EBook #17023]
Language: Tagalog
Character set encoding: ISO-8859-1
*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK APÔ-APÔ (ZARZUELA) AT KUNG ***
Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza and the Online
Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net.
Special thanks to Matet Villanueva, and Ateneo Rizal
Library-Filipiniana Section for helping to reconstruct
some portions of this project. (This file was made using
scans of public domain works from the University of Michigan
Digital Libraries.)
[Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is
marked as ~g.]
[Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa
upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon
ay hindi na ginagamit.]
"APÔ-APÔ"
(ZARZUELA)
"Kung sinong Apô-Apô"
(KASAYSAYAN.)
Pantaleón S. Lopez
MAYNILA
Limbagan nina Fajardo at Kasama
_Daang Carriedo Blg. 101, Sta. Cruz_
=1908.=
Zarzuelang tagalog na may isang bahagi,
ikatha ni P. S. Lopez, at tugtugin ni Mateo
Varios na pinamagatang:
"APÔ-APÔ"
M~GA TAO SA OBRA.--M~GA ARTISTA.
Soledad......G. Máxima Gonzales.
María........Bb. Petrona Polintan.
Ludovico.....G. P. S. Lopez.
Tio Agong....» F. P. Ballecer.
Bakokoy......» Juan Bernabe.
Tio Pedro....» E. Peña.
Totong.......» F. Peña.
KAPISANAN N~G PANDAY.
Tanging bahagi
* * * * *
_Pagbubukas n~g tabing mamamasid ang isang
taller n~g pandayan si Ludovico at m~ga panday._
ESCENA I.
MUSICA No. 1.
Coros.--Itong ating kabuhayan
ang mag panday gabi't araw
siyang tan~ging kabuhayan
n~g kapatid at magulang.
Ludovico.--Kapalara'y sinakbibi
kabuhayay kinandili
at guinhawa'y humalili,
palad n~ganing tantong apí.
Coro.--Bawat palo n~ga sa bakal
n~g martillong nasa kamay
pawis nag tagtagastasan.
sa katawang n~g lulumay.
hot, hot, hot,
SALITAAN.
Agong.--Luduviko kapatid ko: dahil saiyo ay diko maikakailâ
na ako'y guminhawâ sanhî sa mabuting iyong pamamanihala nitong aking
kabuhayan.
Vico.--Diko po itinuturing.
Agong.--Sa gayon ay maraming salamat _aalis._
Pedro.--Kaibigan ayon sa kainaman mong ugali dika sukat mag
tiwalâ n~g labis sa ating apô-apôan, sapagkat dinguín mong madalas
asalin niyan:
Iyan ay walang ugaling makisama sa di niya mauulól, at marunong
gumalang sa matwid, siya,i, di mopa kilalá dahil sabago kapang
nakakasama ¿gaano nabang panahon ang iyong pagkalagay dito?
Vico.--Dalawang taon lamang.
Pedro.--¿Gasino na ang dalawang taon? ako'y nakilala ko pati
inunan niyan at sa katunayan, iyan ay pang-ulo n~g isang tungkos na
inútil at walang ini-isip kung di ululín ang m~ga kaawa-awa, walang
bigóng kilos na di pinagkakagasta; at ang bawat hindi umamin sa linsad
niyang paraan ay tuturang walang pag-ibig sa lupang kinamulatan.
Vico.--Katoto: masalág ko ang iyong pan~gun~gusap, si Tio
Agong ay walang kasalanan, sapagkat sa bayang walang napakukutos, ay
walang man~gun~gutos, tuturan mong siya'y pan~gulo n~g isang
kapisanan. ¿Hindi mo ba natatalos yaong wika: Na sa bayan n~g ulol
walang Hari kundi ang gungong? Kaya wala sa gunam-gunam ko ang ako'y
kaniyang pagtaksilan.
Pedro.--Ito'y sinabi ko lamang, huag mong lílimutin yaong
wika: na ang mapagkatiwala madalas mapan~ganyaya iyong tatandaan
_aalis._
_Lalabas si Soledad Malungkot._
ESCENA II.
Soledad.--Guiliw kong asawa! bagaman,t, mahapdî,
sa puso,t, panimdim ang isasangunî,
pag iinutan ko, na maimungkahî
sabahay naito'y huag mamalagui.
Vico.--Ikaw'y asawa ko ano mang masapit
ikaw lang ang tan~ging sa dib-dib naguhit
nag papagal ako kasi ko at ibig
sa iyo ang dahil....
Soledad.--Dinguin mo ang sulit:
Ibig kong sa bihin n~gayong ipamalay
sa iyong kasamá ikaw,i, humiwalay.
Vico.--Ang lahat mong sabi aking hahadlan~gan
pagkat diko ibig at di katuiran.
Ako'y kilalá mong inanák sa pagod
sapagtatrabaho'y nabuhos ang loob
ang pandayang ito kung kaya lumusog
ay dahil sa akin.
Soledad.--¡Maawain kong Dios!
Vico.--Talastas mong dati ang aking puhunan
sa pandayang ito'y madlang kapaguran
n~gayong sumapit na ang pakikinabang
manghihikayat kang akoy humiwalay.
Soledad.--Dinguin aking guiliw itong isasaad
na sa pagkahimlay aking na pan~garap
ang taksil na Agong magdarayat sukab
at sa may asawa ay nan~gun~gulimbat.
Tan~gi pasarito ang dulong himutok
n~g nag bigay agam aking bun~gang tulog
kahiman daw lan~gít ang iyong idulot
kagantiha'y lason.
Vico.--Bibig mo'y itiklok _aalis si Vico_
MUSICA No. 2.
(2 ulit) (Anong sakláp na damdamin
itong aming nararating
ang asawang guiniguiliw
walang tiguil sa pagdaing) (2 ulit.)
(2 ulit) (¡Oh! Bathalang lubhang mataas
asawa koy iyóng iligtas
sa m~ga madláng bagabag
malayô sa tanang hirap.) (2 ulit).
SALITAAN.
Soledad.--Hindi malan~gap ko
ang m~ga insal
n~g lilong si Agong
may asal halimao
hindi na nan~gimi
pag sinta'y ialay
¿sa isang gayako?
ESCENA III.
_Lalabas si Pedro, may dalang sulat._
Pedro.--Soledad pag masdan.
Soledad.--Tio Pedro, ikaw po,i, manain~ga: natatanto ko po
na ikaw ay may dan~gal na taglay, kung ako po ba'y may ipag tapat sa
iyo, ikubli mo po kaya.
Pedro.--Ah, Soledad puputok sa lupa, n~gunit sa aking dila ay
hindi; turan mo.
Soledad.--¿Ano po ba ang pagkakilala mo kay tio Agong?
Pedro.--ha, ha, ha. Isang tawong lasengo, ang sinabi sa umaga
na lilimutan sa hapon, isang ugaling muy _ordinario_, baga man mauban,
ang laman n~g utak ay kamangman~gan, isang tawong mapag-ulol sa
kababayan, isang tawong madalas sangkalanin ang bayan, isang tawong
mapag apôapôan, isang tawong hantik pa sa limatik, isang tawong
mapagpasamba sa tanto niyang han~gal, isang tawong tumandâ sa
pagkabusabos, at isang tawong....
Soledad.--Hintay ka po muna.
Pedro.--Ah, hindi mona maa-awat, isang tawong kung hindi mo
alintanahin ang kanyang....
Soledad.--Tapusin mo na po.
Pedro.--Aba ay tapos na n~ga, ¿ano naman ang ipagtatapat mo
sa akin?
Soledad.--Marahil po'y tanto mo, na kung hindi dahil kay
Ludovico, ay hindi uusbong ang kaniyang kabuhayan.
Pedro.--Oo n~ga, tanto ko, kaya't ang pamarali ni tio Agong,
si Ludovico daw ay _socio industrial_ sa pandayang ito.
Soledad.--Madalumat mo po bang ialay sa akin ang kanyang
pag-ibig, madalumat mo po bang nasain n~g Agong na iyan, na ihapay ang
puri n~g kanyang pinakikinaban~gan.
Pedro.--Ito'y hindi ko n~ga madadalumat at dapat ko namang
dalumatin, na baka kaya naman ang ibig niyang mangyari, sapagka't si
Ludovico ay _socio industrial_ niya sa pandayan, siya nama'y maging
_socio industrial_ ni Ludovico sa iyo ha, ha, ha ... ito'y hindi natin
masusukat.
Soledad.--Kaya't yayamang sa aking asawa'y wala akong sukat
magagawang paraan upang ipamalay sa kanya ang m~ga bagay na ito ikaw
na po ang magsabi sa kanya.
Pedro.--_No puede ser hija de Dios._
Soledad.--¿Hindi ka po ba nahahabag sa aking asawa?
Pedro.--_No puede ser hija de Dios._ takot na takot ako sa
basagulo, kung iyan ay sabihin ko kay Ludovico at paputukin naman ni
Ludovico ang ulo niyan, di pati ako'y hila-hila sa _Juzgado_.
Soledad.--¿Ano po itong sulat na ibinigay mo sa akin?
Pedro.--Si tio Agong ang nagpapadala sa iyo niyan, huag ko
daw pagpapahamakang buksan.
Soledad.--N~g iyo pong matanto babasahin ko sa iyo _bubuksan
ang sulat_.
Guiliw kong Soledad: Gaáno kayang pagtataká ang tatamuhin n~g iyong
mapayapang dibdib na kung sa kalatas kung ito'y matantô ang laki n~g
aking pag-ibig.
Pedro.--Samantalang binabasa mo, dadasalin ko naman ang
sampung utos n~g Dios, _Luluhod_. Ang una ibigin ang Dios na lalô sa
lahat.
Soledad.--Ini-ibig kita hangang huling tibok n~g aking
paghin~ga kahi't dios man ang humadlang.
Pedro.--Ang ikalawa huag kang manumpa sa sa n~galan n~g Dios.
Soledad.--Ikaw ang pan~gin~gilinan ko't igagalang.
Pedro.--Ang ikatlo sa lahat lamang n~g lingo at pista ka
man~gin~gilin.
Soledad.--Soledad igagalang kita.
Pedro.--Ang ikaapat igalang mo lamang ang ina mo't ama gayon
din ang katwiran.
Soledad.--Mamahalin kita n~g higit sa buhay.
Pedro.--Ang ikalima huag pumatay n~g tawo.
Soledad.--¡Ay Soledad! ikaw ang buhay ko.
Pedro.--Ika anim huag kang makiapid sa di mo asáwa.
Soledad.--Ikaw Soledad ang tan~ging numakaw n~g aking puso.
Pedro.--Ang ikapito huag mong nanakawin ang ipinagkakatiwala
sa iyo.
Soledad.--Soledad n~g aking buhay ang ninasâ kong ito'y hindi
mahahadlan~gan kahit ang Dios.
Pedro.--Ikawalo, huag kang mapagbintang sa kapua mo, bago
bago ikaw ang lilo.
Soledad.--Soledad ko, ikaw ang pinagnasaang pagkamatayan n~g
aking pag-ibig.
Pedro.--Ikasiam huag pagnasaan ang asawa n~g kapua mo.
Soledad.--Guiliw kong Soledad ikaw ang aariin kong kaisang
puso.
Pedro.--Ikasampu huag mong pagnasaan ang ari n~g iba, lalo na
kung iguinagalang ka.
Soledad.--Hahanganan kona ang takbo nang pluma sapagka't ikaw
din ang iibiguin ko kahit anong karatnan.
Pedro.--Ang sampung utos n~g Dios dalawa ang kinauuwian:
ibiguin mong iyong kapua gayon din ang Dios, at bayaan mong mamili
sila kung alin ang kanilang ibig _titindig_. Pues iha ikaw ang
makapamimili n~g iyong ibig.
Soledad.--Kaya n~ga po tio Pedro, gawan mo po n~g paraan
walin sa kanyang loob ang kanyang nina-nais sa kayo din po ang
kaututang dila niyan.
Pedro.--Bueno, pabayaan mo,t, akong bahala.
Soledad.--Siya diyan napo kayo _aalis_.
Pedro.--Saragating tawo itong si Agong Maria, Maria _lalabas
si Maria_.
ESCENA IV.
Maria.--Ano.
Pedro.--Natatanto mo itong si Tio Agong; ibig palang lumigaw
dito kay Soledad, Jesus mariosep bakit ko ba naipagtapat dito.
Maria.--¿Si Soledad na asawa n~g kanyang kasamá?
Pedro.--Oo.
Maria.--Maniwala kana sasinasabi kona sa iyo,t, ang sinalibad
n~g isang laksang iyan e.
Pedro.--Ako pang guinawang taga dala nang sulat.
Maria.--Sinasabi ko sa iyo,t, iyang pagka meketrepe mo á
¿Hindi kaba na hihiâ sa tawo na iyang tandâ mong iyan ay pumasok kang
...ow _aambaan n~g suntok_ pag hindi ko pinaaguasa ang ilong mo á
¿Bakit ba sunod ka n~g sunod sa hayop na iyan?
Pedro.--Mangyari ako'y natatakot baka akoy maturang hindi
mabuting kababayan.
Maria.--Naku.....pag hindi ko binalibol ang bun~gan~ga mo á,
ang sukat mong akalain itong aking sasabihin: kung ang tawo bang iyan
ay mabuting cristiano, dapat bang pag nasaan ang asawa n~g kanyang
kasamá.
LALABAS SI BAKOKO'Y
ESCENA V.
Bokokoy.--Magandang araw po.
Pedro.--¿Sino?
Bokokoy.--¿Sino puba ang amo dito?
Pedro.--¿Bakit?
Bokokoy.--Ibig ko pu sanang manilbihan.
Maria.--¿Baka hindi ka makatatagal dito?
Bokokoy.--Tatagal po.
Pedro.--N~g akoy maligtas sa m~ga basagulo ipasok ko ito, hoy
¿ano ang pan~galan mo?
Bokokoy.--Bokokoy po.
Pedro.--Dito'y talagang nan~gan~gailan~gan n~g alilà,
datapua't isang alilang pipe, dahil sa ikaw ay hindi pipe tuturuan
kitang maging pipe, pagka't ang amo dito ay ayaw makikisama kung hindi
sa pipe, bulag, at kimaw na gaya ko; ako man ay hindi rin kimaw
nagkikimawkimawan lamang ako, o tignan mo.
_Biglang hahampasin sa tiyan si Bakokoy._
Bokokoy.--Aray, ha ha ha.....
Pedro.--¿Bueno, ibig mo? iyan man hindi rin bulag.
Bokokoy.--Opo.
Pedro.--Pag sinabi sa iyong ganito _ikukumpas ang kumay sa
mukha_ babayi ang kailan~gan _kukumpas uli_ pag ganito lalaki.
Bokokoy.--Opo.
Maria.--Mabuti, insayuhin mong mabuti iyan at papasok ako
dito sa loob _aalis_.
ESCENA VI.
Pedro.--¿Magkanong sueldo ang ibig mo?
Bokokoy.--Kahi't na po magkano _uubo sa loob si Agong._
Pedro.--Humanda ka at nandito na. _Lalabas si Agong._
Agong.--Pedro, aha? sino iyan?
Pedro.--Ibig pumasok na alila pinapag-antay ko dahil sa pipe,
baka wika ko maibigan mo.
Agong.--Aha, oo kung pipe ay ibig ko n~ga magkano an~g sueldo
tanun~gin mo.
Pedro.--Bokokoy.
Agong.--Anong n~galan?
Pedro.--Bokokoy, ayon sa recomendación na aking tinangap.
Hoy, _kukumpasan kung magkano ang ibig sahurin_ magkano ang ibig mong
sueldo.
Bokokoy.--_Ikukumpas na limang piso._
Pedro.--Límang piso daw.
Agong.--Comforme ako, hoy _tatampalin sa balikat kukumpasan
n~g kahit anong makita huag sasabihin_ huag mong sasabihin ¿ha?
Bokokoy.--Ong.... _tatan~gotan~go_.
Agong.--Tio Pedro, anong sagot ni Soledad?
Pedro.--Tio Agong, pillo ka pala naghain ka pala n~g pag-ibig
kay Soledad.
Agong.--He, he, he.... Saragate ka tio Pedro, marahil
binuksan mo ang sulat.
_Sa tuina't magtatawanan ang dalawa makikitawa si Bokokoy._
Pedro.--Hindi ko binubuksan kung di binasa sa akin ni
Soledad, dahil sa kilala ni Soledad na marunong akong magkubli n~g
lihim, samantalang kanyang binabasa dinadasal ko naman ang sampung
utos n~g Dios, n~g marinig niyang ang ika anim na utos n~g Dios na
huag makiapid sa may asawa namun~gay ang mata, saka tumawa n~g lihim
kaya't tila tinatangap na ang iyong pag-ibig _magtatawanan
maquiquitawa si Bakokoy._
Agong.--Hoy, ¿bakit ka tumatawa?
Pedro.--Talagang ganyan iyan, pagnakakita n~g tumatawa
nakikitawa din ha, ha, ha ... _Tatawa si Pedro makikitawa si Bokokoy_
nakita mo na di nakikitawa naman.
Agong.--Aba sien~ga a, dahil sa ang aking pagkaalam, ay
tungkol pipe, siempre bin~gi.
Pedro.--Oo n~ga bin~gi n~ga iyan sa iyon ang kanyang ugali,
pag nakakita n~g tumatawa nakikitawa, anong magagawa natin: tawanan
mo; pag hindi ka tinawanan talo ako.
Agong.--Hoy, _n~gin~giti si Agong n~gin~giti din si Bokokoy,
hahalakhak si Agong hahalakhak din si Bokokoy._
Pedro.--Kaya wala tayong dapat katulun~gin sa pagligaw mo kay
Soledad kung hindi iyan.
Agong.--¿Saan naroroon si Soledad? _lilin~gon si Pedro
masusuliapan si Soledad na lumalabas._
ESCENA VII.
Pedro.--Naito siya't dumarating _Patakbong aalis._
Agong.--Ay! Soledad!
Soledad.--Aba bastos na tawo ito, hindi na kayo nahihiya,
kahit may tawo.
Agong.--Diyan ay huag kayong mag-alaala, pagka't tan~gi sa
iyan ay pipe, bin~gi pa ¡Ay Soledad!
Soledad.--Di ka na nan~gimi sa aki'y maghain ¿n~g iyong
pagsinta? ¡may lahi kang taksil!
Agong.--¿Maging sala kaya ang gawang gumiliw?
Soledad.--Sukat na, sukat na,
may dilang matabil.
Dapat mong lin~gapin
ang aking asawa
marunong mag tapat
sa pakikisama,
maguing araw gabi,
tanghali't umaga
trabaho ang ibig
upang guminhawa.
Bagá man sakali iyong namamálas
sa ibang babae ang ugaling judas
ako naman sana'y huag mong itulad
tatampalin kita....
Bakokoy.--Frefeta Jeremias.
Agong.--
Huag maguing tampal sukdang maging suntok
titiisin ko rin taglay n~g pag-irog
kahit sa n~gayon din buhay ko'y matapos
iibiguin kita.
Bokokoy.--Santo Nicodemus.
Agong.--Ako'y kilanlin mo sa bayan ay tanyag bawa't nasain
ko'y nasusunod agad.
Soledad.--Kung magkaganito matwid ay baligtad, n~guni't huag
gawin sa nan~gadidilat.
Agong.--Pag-ibig ko'y tuloy, hindi magagatol pagka't akong
apô....
Bokokoy.--Malapit lumindol.
Agong.--Ang kahit bumaha n~gayon din n~g apoy, ini-ibig kita
_yayakapin._
Soledad.--_Iilag_ Ah, lahing Faraon.
Dika na nahiya n~g asal mong iyan
isang may asawa iyong pan~gahasan
bulok ang puso mo, may lahing halimaw
di ka na natutong magbigay pitagan.
Agong.--Itong pagsinta kong nakintal sa dibdib hindi maaampat
ano mang masapit ang yakap kong ito, hulog na n~g lan~git hahagkan pa
kita....
Soledad.--Halimaw, balawis. Wala kang damdamin tawong walang
wasto: marun~gis ang dibdib maitim ang puso: darating ang araw noong
pagka pugto n~g gaya mong sakim mapag apô-apô. _Tatampalin pagkatampal
aalis patakbo._
Bokokoy.--Aray....
Agong.--¿Nakita mo ang guinawa sa akin? _Pakumpas_.
Bokokoy.--Ong ... _pailing-iling_.
Agong.--Huag kang magsasabi kanino man _pakumpas aalis si
Agong sapolsapol ang mukha biglang tatawa si Bokokoy pagkaalis._
Bokokoy.--Walang hiya pala itong apô-pô namin dito.
_Darating si Lodovico lalabas sa fondo at si Soledad sa kaliwa._
ESCENA VIII.
Vico.--Oh Soledad kailan man ikaw ay na sa aking piling,
hindi ko nakikilala ang kamatayan.
Soledad.--¡Ó Asaua ko! kailan mang oras di kita masilayan,
tanto akong nalulumbay.
Vico.--Tunay kaya?
Soledad.--Tunay.
Vico.--Kung gayon ay dínguin.
MUSICA No. 3
Vico.--Kung totoong iyong tinuran
iabót ang iyong kamáy
Soledad.--Naito aking hirang
at huag ang kamay lamang
kung di pa sampúng katawán
Vico.--Oh laking kaligayahan
Tantoin mo aking guiliw
ikaw ang sasalaminin,
buhay ko man ay mairing
dito magpahangang libing.
Soledad.--Sa oras na masanghayâ
nag bulaklak yaring tuâ
at naparam ang dalita
sa ligaya'y sumagana.
Sol. at Lvo.--Itong ating kaligayahan
waring araw na sumilang
ligaya'y ating kamtan
dito sa pag-iibigan
Anong sarap anong tamis,
ang linamnam n~g pag-ibig
di mandin maiwawan~gis
sa ligaya n~g angeles
Lalo na n~ga't kung kaulayaw
ang sintang minamahal
wari man din tinanglawan
n~g m~ga bitui't buan.
SALITAAN.
Vico.--Asawa ko, kahit ang pagod ko'y halos makaputol n~g
hinin~ga kapag ikaw ay nasa piling naiisbang walang liban.
Soledad.--Kaawa-awa kang tunay sa iyong kasamá, iyo ang
pag-luhâ, iyo ang pagdaing, iyo ang pagtaghoy, at iyo pa ang damdamin.
Vico.--Hindi magkakagayon at sino ang tawong iyan hoy, ¿Sino
ka?
Bakokoy.--Sino naman kaya ito. _Kukumpas n~g pagalang._
Soledad.--Iyan ay bagong pasok lamang dito.
Vico.</sc.--Bakit kukumpas kumpas.
Soledad.--¿Bakit, kailâ pa ba sa iyo ang pag uugali niyang
kasama mo? ayaw makikisama kundi sa m~ga inútil, iyan ay pipe.
Vico.--Pasiensia hija iyan ang ugali niyan ¿anong magagawa
natin?
Soledad.--Magpahin~galay ka.
Vico.--Oo n~ga _aalis_.
Soledad.--¡Oh Bathala!
Tulun~gan mo akong makapagpamalay
sa aking asawa m~ga kagagawan
n~g kanyang kasama; na may asal banday
sa udiok n~g nasang lubhang tampalasan.
Sugat na maantak n~g sariling puso
ang bigyang damdamin asawang kasuyo
ang bagay na ito'y kungdi ipatanto
masasabing akoy.....
Bokokoy.--Daig kong napako.
Vico.--_Sa loob._ Soledad.
Soledad.--Nandian na. _Aalis lalabas si Pedro._
ESCENA IX.
Pedro.--Bokokoy _kukumpas lang si Bokokoy_ pag akong kausap
mo huag kang magpipipe at babasaguin ko ang bun~go mo, ¿anong narinig
mo?
Bokokoy.--jajaja. Saragati palang tawo iyang amo natin, dapat
ba namang.... _ibubulong_.
Pedro.--Sust, kuidado kahit anong makikita mo huag kang
magsasalita kung ibig mong ikaw mapamahai sa kanya, sapagka't kaya
iyan nag-uugali n~g ayaw makisama kung di sa pipe, bulag, bin~gi, at
pilay n~g upang masunod ang lahat niyang nais nalaman mong ibig niyan,
apoin siya kahit pabalubaluktok ang kanyang gawin.
Bokokoy.--Iyon pala lamang bayaan mo,t, akong bahala.
Pedro.--Ipinatatalastas ko naman sa iyo iyong isang dumating
dito ang asawang tunay noong babae at siyang segundo amo dito.
_Lalabas si Agong_ Huag kang main~gay at lumabas si Agong
magpipipipihan ka.
Bokokoy.--Oong......
Pedro.--Maniwala ka sa akin na labis n~g buti si tio Agong.
Agong.--Tio Pedro, _gahol_ ito'y huli n~g aking pagdaing sa
iyo sa naisip kong ito'y hindi siya sasala _tatawa makikitawa ang
dalawa_ nakitawa na naman ang sinalibad n~g ... ang sulat na ito ay
sasabihin kong telegrama sa akin n~g isang kaibigan ko sa Calasiao si
D. Ludovico ang aking uutusan ang sa sama sa tren kayong dalawa ni
Bokokoy, at sa alas onse n~g gabi kakausapin ko si Soledad, sa ibig
man at sa ayaw iibig siya sa akin naito siya't dumarating, _darating
si Ludovico_, magsi pormal kayo.
Vico.--Guiliw kong kapatid sa awa n~g Dios ay tapos ko n~g
naihatid ang m~ga gawa natin ibig kong sa lingong haharapin palakihan
na itong taller.
Agong.--Ako'y talima sa iyong bawat maibigan; kapatid:
basahin mo itong telegramang aking tinangap buhat sa Calasiao doon ay
may gawa na lubhang kailan~gang ikaw ay makarating.
Vico.--Talos mo nang dati na akoy nasa ilalim n~g iyong
kapangyarihan, tan~gi sa roon kailan man at sa ikagagaling, íka
uusbong n~g ating kapisanan kahit sa nag-u-umpugang bato paroroonan
ko.
Agong.--Kung gayon maghanda kana.
Vico.--Sa gayon ay paalam _aalis magtititigan ang tatlo at
saca maghahalakhakan n~g tawa_.
Agong.--¿Naniwala na kayo? sa sinasabi ko sa inyong wala
akong iisipin na di masusunod, n~gayon akin si Soledad, diyan na muna
kayo ja, ja ja ja Agong magsaya ka Agong _aalis mamaya sa anyong si
Agong ay tatalikod babanatan n~g tampal sa batok ni Pedro magugulat si
Agong itatagong bigla ang kamay ni Pedro_.
¿Sinong bumatok sa akin?
Pedro.--¿Nananaguinip ka ba tio Agong? ¿Hindi ba kayâ ibig na
ibig mong makisama sa m~ga inútil n~g walang makabatok sa iyo gumawa
kaman n~g hindi katuiran, at saka n~gayon ay tatanun~gin mo sa akin
kung sinong bumatok sa iyo e, ¿sinong babatok sa iyo ako ba?
¿mababatukan ba kita kimaw ako? Bokokoy: ¿Sinong bumatok kay tio
Agong?
Bakokoy.--Kung hindi lamang ako pipe sinabi kona _pakumpas_
ong......
Agong.--Adios tio Pedro _tutumbukin sa sikmura_ Adios Bakokoy
_aalis masaya_.
Bakokoy.--Tio Pedro _sundot sa sikmura_ pillo ka.
Pedro.--Jajaja Lalong pillo si tio Agong _papormal_ ating pag
isipan n~g lalong magaling ¿pa anong gagawin mo kung ikaw ay si
Ludovico?
Bakokoy.--Kung hindi ko nalalaman kahit ako lokohin; mag
papasencia ako lalabas _si Luduvico taglay ang isang maleta de viage
at tampipe_. Huag kang main~gay at dumarating si Ludovico.
Ludovico.--M~ga kaibigan: ako
sa inyo,i, nagpapa-alam
Pedro.--¿Kami bay iyong iiwan?
Ludovico.--Hindi m~ga kapatid
Talastasin ninyo akoy ini-anak
sa mundong sakdalan noong madlang hirap
at walang minana kundi mag papatak
malagkit na pawis.....
Pedro.--Iyan ang marapat.
Vico.--Sa pag tatrabaho,t, sa patak n~g pawis
doon ko kukunin ang ikabibihis
di gaya n~g iba ating na mamasid
na sapag a-apo nandoon ang nais.
Akoy handa n~gayon pasasa Calasiao
n~g upang tuparin aking katungkulan
katungkulang hindi, dapat kong tangihan
pagkat siyang usbong aming kabuhayan
Akoy sinalubong n~g aking kasamá
sa papel na taglay ako daw pumilma
ginawa ko naman ay aking binasa
n~g aking matanto inagaw pagdaka
Sa akin sinabi:
Huag mong basahin iyang kasulatan
kung hindi mo ibig kita'y kagalitan
subo n~g galit ko'y di ko napigilan
pagka't bawat tawo ay may kalayaan.
Aking isinigaw na ipinakalakas
¿bakit nanasaing malupig ang lahat?
tumugon sa akin; ¡ah! walang paglin~gap
sa bayang sarili ... bigla kong sinalag.
Sapagka't ang nais na nakatalatâ
sa papel na iyon pumilma ang madlâ
isang kababaya'y maalis na biglâ
sa luklukang trono siya ang itakdâ.
Aking hinandulong mataas na sabi
huag sangkalanin ang bayang sarili
na tulad kay Luzbel naghapay n~g puri
sa n~galan n~g Dios n~g siya'y bumuti.
Sapagka't ugali n~g apô-apôan
siya ay Diyosin tanang kababayan
kaya at si Luzbel ang pinagharian
lahat n~g demonio sa ka infiernohan.
Kaya m~ga guiliw irog co at sinta
kayo,i, kaiin~gat sa aking kasamá
n~gayon ko natatap ang ugali pala
siya ang poonin sambahin towina.
At sa pagbalik ko ako'y hihiwalay
hindi ko na nais ang pakisamahan
at pagkagaling ko doon sa Kalasiao
sa inyong lahat na, ay mag papaalam.
Bakokoy.--Ako'y hindi pipe n~g iyong matalos kung ikaw,i,
aalis ako poy susunod pagkat ang puso ko'y marunong umirog maalam
tumampal sa mapag dios dios.
Pedro.--Ng inyong matanto akoy hindi komang matigas tigas pa
ang aking balakang n~g iyong matatap aking binatukan ang mapagmapuri
na apô-apôan.
Agong.--_Sa loob._ Pedro, Bakokoy.
Ang Dalawa.--Tinatawag kami n~g hunghang.
_aalis patakbo ang dalawa lalabas si Soledad malungkot si Vico naman
sa dakong kanan._
ESCENA X.
Soledad.--Irog kong asawa kabiyak nang dibdib mangyaring
dinguin mo ang ipagsusulit kung ako ay tunay iyong ini-ibig sa araw na
ito huag kang umalis.
Vico.--Hindi mangyayari; asawa kong sinta ang lakad kong
ito'y iyong maantala na sa pagbalik ko ay nakahanda na akong humiwalay
sa aking kasamá.
Sa gayon ay paalam.
Soledad.--Huag mo akong iwan.
Vico.--Magtiis asawa ko.
Soledad.--Tanto mo n~g dati
kung ikaw'y málayo
n~g dalawang oras,
nasikdo ang puso
kung na sa tabi ka'y
biglang bumubugso
ang tanang ligaya.
Vico.--Aking natatanto
Kaya n~ga't sa tui nang
ikaw'y malálapit
sa aking panin~gin
ang asa ko'y lan~git
kung na sa tabi ka'y
masaya ang dibdib
kahit nalulunos
pilit nabibihis.
Soledad.--Alin pa ang lan~git
na di na sa akin
kung sa bawat oras
ikaw ay kapiling
kapiling ka lamang
kahi ma't malibing
bangkay mang mistula'y
bilang sa buhay rin.
Vico.--Anong sarap mong magmahal.
Soledad.--Ako'y iyong ipagsama _lambing_.
Vico.--Huag na asawa ko paalam _aalis malungkot si Soledad_.
Soledad.--Hindi ko napiguil ang asawang irog _Lalabas si
María_.
ESCENA XI.
Maria.--¡Solédad! ¿Bakit nalulungkot?
Soledad.--Si Ludovico'y umalis.
Maria.--Bayaan mo't babalik.
Soledad.--¡Oh María! Ako'y mayroong nais n~gayong ipagtatapat.
Maria.--Turan mo Soledad n~g aking matatap.
Soledad.--Ang lilong si Agong magdaraya't sukab ay sa gabing ito'y ga
ibig man~gahas. Ibig pan~gahasan ang pagka babai ilublub sa lusak sa
asawang puri mahigpit na bantâ mamayang alas once gagahisin ako.
Maria.--¿Ano ang sinabi? ¿Bakit di sinabi sa iyong asawa ang
masamang nasa n~g kanyang kasama.
Soledad.--¡Hindi ko maatim! maniwala Maria ang bigyang
damdamin asawa kong sinta.
Maria.--Diwa'y ibig mo, eh?
Soledad.--¡Oh Maria! ako'y iyong turuan n~g makaligtas sa
kamay n~g halimaw.
Maria.--Kung gayon tayo na sa loob at lihim nating pag-usapan
_aalis ang dalawa lalabas si Agong, Bakokoy at Pedro waring
nagbubulun~gan_.
ESCENA XII.
Agong.--Talastas na ninyo ang inyong gagawin ang magdadala
n~g tampipe, ikaw; ang maleta, ikaw; ihahatid ninyo sa tren huag
kayong aalis sa estacion hangang hindi umaalis ang tren niyang
sinasakian, at walang sala mamiyang gabing mag aalas once, kayo din
ang aking katulong.
Pedro.--N~gunit.....
Agong.--Walang n~gunit, ang malalaking bagay na aking na isip
ay nasusunod, ¿ito ba lamang ang hindi? kapag kayo'y hindi sumunod sa
nais ko, susumpain kayo n~g Bayan? ¿Hindi ba ninyo alam pág hindi
ninyo tinupad ang bilin ko ipa _boboycotage_ ko kayo at ako ang inyong
punô? kung ang sambayanang tawo sumusunod sa bawat maibig ko ay kayo
pa bang susuay, hindi mangyayari at saka natin tignan.
Bakokoy.--Naku parang kung ito'y magalit sa akin ay
natatakot ako.
Agong.--Gayon din sabihin sa ating kapanalig, na sa lahat n~g
botohang ating gagawin ako ang inyong iboto, gayon din na inyong
papilmahan sa lahat ang papel na ito sa pan~galan ko.
Pedro.--¿Ano ba iyan?
Agong.--Huag n~g ipabasa, ang nakatalata diyan ating
paa-alisin sa tungkol si Doctor dahil sa siya'y _bubulong_.
Pedro.--¿Baka ikaw ay namamali?
Agong.--¡Tío Pedro! ¡Tio Pedro! huag ninyo akong
pagsusuman~gin ako ang ilagay ninyo sa tungkol niyang taglay,
sapagka't akó ang inyong puno. _Lalabas si Vico_.
Vico.--M~ga kasama ako'y nahuli sa primer viahe kaya't sa
segundo na ako sasakay.
Agong.--Sa bagay pala'y ikaw ay naparoon na.
Vico.--Oo katoto.
Agong.--_Yayakapin_ ¡Oh! napakasíkap na aking kasama; kasama,
kong magandang puso, _sa bawat koma ay wun~gol si Pedro at si Bakokoy_
kasama kong mapagtapat.
Pedro.--N~g ipagbili ni Judas si Jesus ay niyakap muna.
Agong.--Kasama kong pinaglagakan n~g aking pagkakatiwala, at
kasamá kong ...
Pedro.--Kasamá.
Vico.--¿Baka tanghaliin ako kasamá.
Agong.--Bueno Bakokoy ang tampipe, Pedro, ang maleta samahan
ninyo ang aking kasamá.
Vico.--Bueno kasama adios _aalis ang tatlo urong n~g urong si
Agong hangang sa matihaya sa Palihan at puro adios ang sinasabi_.
Agong.--Adios, adios, adios, adios. _Pagkatihaya mutación
calle Lalabas si Ludovico, Pedro at Bakokoy_.
Bakokoy.--Ludovico kung sa hanga po n~g akin ay hindi co po
ibig ang ikaw ay umalis sa gabing ito: dahil nabalitaan ko po sa isang
kaibigan na lolooban ang inyong oficina kapag kayo'y umalis.
Vico.--Nariyan naman ang aking kasama upang magtangol.
Pedro.--Inaakala mo bang inaaring tawo n~g lahat ang iyong
kasama? kilala na n~g lahat ang pagka apô-apô niyan, ang sabihin mo'y
dahil pa sa tawong iyan kaya lolooban ang oficina; kaya't akong may
sabing huag kang magtuloy; manubok ka n~gayong alas once n~g gabí at
walang salang di may saka mangyayari; sa kali't wala kang makita
magpatuloy ka bukas n~g pag-alis.
Vico.--Bahala na at aking iisipin paalam m~ga kapatid
_aalis_.
Bakokoy.--Hindi rin tayo pinakingan.
Pedro.--Paanong ating gagawin kung gagahisin na si Soledad?
Bakokoy.--Babalugbugan ko. ¿Ikaw paano pong nasa sa loob mo?
Pedro.--Nasa sa loob ko kapag pinagpahamakan niya ang puri
n~g ating kasamahan ay hambalusin ko _lalabas si Agong kasama ang
m~ga panday._
Agong.--Tio Pedro ¿Ano napilmahan na ba ang pinapipilmahan ko
sa inyo?
Pedro.--Mayroon n~g man~gisan~gisang nakapilma.
Agong.--Tinamaan n~g bagkat na, ¿Hindi ba sinasabi ko sa
inyong sa ayaw at sa ibig ay pilitin mo?
Bakokoy.--Napakahigpit n~g orden.
Agong.--Malapit n~g halinhan ang Presidente pag hindi akong
nalagay patay kayong lahat, pag hindi ako naguing consejal, patay
kayong lahat, pag hindi akong naguing punô ninyo, patay kayong lahat,
pag hindi akong nahalili kay Doctor ... sa masarap niyang tungkol,
kayong bahala; at ma-aari bang hindi akong malalagay pag kayong lahat
ang naglagay sa akin? kaya Bakokoy pilma na _Pipilma si Bakokoy_ ikaw;
ikaw _papipilmahin ang lahat ikaw, ikaw n~g ikaw ang sasabihin_.
Bakokoy.--Naku linsiok Apô-Apoan n~ga pala, makago san
Quinton. _Lalabas si Totong_.
Pedro.--Naito si Totong at dumaratin ito ang ayaw pumilma.
Agong.--Pumilma ka dito't akong ilagay mo
Totong.--Ang laya n~g tawo dapat mong igalang pumili n~g ibig
kanyang maibigan ang isang pilma ko'y mahalagang tunay at sa mapag
apo'y hindi gumagalang.
Agong.--¿Diyata't ikaw ang tatangui sa ako ang ibig n~g
bayan?
Totong.--¿Ito'y hindi ko masabi?
Agong.--Sukat mong tantoin ako'y siyang puno
laging ginagalang siyang apo-apo
kahima't gawin ko'y ang paliko-liko
susuko kang pilit n~gayon ay yuyuko.
Totong.--Ang katuwiran ko'y hindi matatan~gay
tan~gain n~g agos n~g apo-apoan
yaong _casiquismo'y_ dapat mong ilagan
pagka't itong siyag sa iyo'y papatay.
Sa awa at tulong mabuting Gobierno
binibiguiang laya ang lahat n~g tawo
tumupad sa matuid.....
Agong.--Sukat ka na lilo. at masusunod din bawat maibig ko.
Totong.--Masusunod mo n~ga bawat mahagap
n~guni't huag gawin sa nan~gadidila
kung ang palagay mo ang bayan ay bulag
itan~gi ang ila't di mo malalahat.
Agong.--Ako'y siyang hari.
Totong.--Noong m~ga pipe.
Agong.--Siyang masusunod.
Totong.--N~g bulag at bin~gi,
itan~gi ang iba't di mo mabibili
marunong magtangol sa sariling puri.
Agong.--M~ga kapatid sumpain natin ito _walang kikibo kahi't
isa paliliitin ang voces ni Bakokoy_.
Bakokoy.--Ikaw ang dapat sumpain.
Agong.--M~ga kapatid mamatay ang ayaw pumilma sa aking nais
_Hindi kikibo ang lahat si Bakokoy lalong paliliitin ang voces_.
Bakokoy.--Ikaw ang dapat mamatay.
Agong.--¿Hindi ba ninyo ako nakikilala? _Hindi kikibo ang
lahat nakatitig lamang si Bakokoy paliliit ang voces_.
Bakokoy.--Kilalá na kita ikaw ang apô-apô kapatid n~g
lapo-lapo.
Agong.--Tayo na _Hindi kikibo ang lahat_ tayo na kayo.
Bakokoy.--Sumulong ka n~g mag-isa.
Agong.--Diyan na kayo kung ayaw kayo.
Bakokoy.--Adios tio Agong. _Aalis si Agong padabog_.
Pedro.--Umalis na parang hilong banak si Tio
Agong; ako sa inyo'y may sasabihin, tayong
lahat ay m~ga mangagawa ni tio
Agong, kung ang isa ba sa atin ay apihin
niyan, ¿anong mabuti nating gawin?
Lahat.--Pag-isahan nating iwan.
Totong.--Pagka't panahon n~g ating ipamalas
ang kahalagahan mangagawang lahat
n~g huag apihin tanang mahihirap
na anak n~g pawis, sadlakan n~g saklap.
Ang magtatrabaho'y palagui n~g yukô
samantalang siyang laguing bumuboô
sunodsunuran na sa pamimintuhô
siya pang lakpakan n~g pakasiphayô.
Kaya't panahon n~g kanyang makilala
yaong kalayaan n~g isa at isa
bawa't ipag-utos tayo'y tumalima.
sakali't lalabis, suman~gín pagdaka.
Pedro.--Kung gayon humanda kayong lahat, mamayang á las once
n~g gabi ay walang salang di pan~gan~gahasan ni Tio Agong, ang asawa
n~g ating minamahal na si Ludovico nauukol ang ating ipagsangalang
¿conforme kayong lahat?
Lahat.--Oo.
Pedro.--Kung gayon tayo na kayo _mag-aalisan ang lahat
lalabas si Ludovico_.
Vico.--Puso ko'y kumakaba, dibdib ko'y tumatahip, kaya't
paparoon ako n~g matanto ang kahulugan. _Aalis mutación Sala rica
nacahiga sa cama si Soledad madilim ang escena mayroong Quingque may
ilaw, lalabas si Pedro at Bacocoy may m~ga garrote_.
Pedro.--Bakokoy dito ka _iuupo sa tabi n~g escena_, ka pag
ang babaye ay pumayag sa bakan mo n~g alis, sakaling hindi pumayag at
pipilitin, lambanuguin mo na, at babalugbugang ko naman.
_uupo sa isang tabi dadating si Agong magdaraan sa bintana nacasun~gaw
lamang bababang marahan lalapitan ni Bakokoy tampalin sa balicat
magugulat si Agong magcucumpasan iuupo ni Agong sa isang tabi at
lalapit cay Soledad marahang marahan lalapitan naman ni Bakokoy at
babatukan si Agong magugulat matatacot pagcakitang si Bakokoy ang
bumatoc sa canya magagalit_.
Agong.--Mabuti igapos ko ito, _lalapitan si Bakokoy at
tatalian pag catali icucubli sa loob n~g bastidor biglang baban~gon si
Soledad tahimik mahihiga ulî_.
Agong.--N~gayon hindi kana makalapit sa akin _Lalapitan si
Soledad dahan dahan lalapitan ni Pedro at babatukan magugulat si Agong
ititiric ang mata ni Pedro babatukan sa cabilang tabi pabulong_.
¿Sinong bumatok sa akin?
Pedro.--_Pasigao_. Akoy hindi makababatok sa iyo pagka't ako
ay komang.
Agong.--Huag kang sumigaw dito ka _itatabi sa tabi ng
bastidor pagcaladcad tatan~gnan sa tain~ga lalapit na dahan dahan cay
Pedro_ Pakiram-daman mo kung sino ang darating.
Pedro.--_Pasigao_. Ooooo _mahaba magigising si Soledad waring
magugulantang uupo sa silla malungkot._
Soledad.--Oh panaguinip kong
nag bigay bagabag
sa pananahimik
n~g pusong may sindak,
kahit mananawari
huag n~g matupad
ang tanang sinabi
ni Agong na Judas.
_Tutugtog n~g las doce_.
Soledad.--¡Oh! Labin dalawang umpog n~g tanso sa bákal Labis
na n~g isa sa kapan~gakuan n~g Agong na taksil....
Agong.--Soledad kong hirang _yayacapin_.
Soledad.--Oh, ganid, halimao, lilo at lanuang.
Agong.--Huag kang maguitla sa pananahimik pagka't ito'y nukál
sa ating pag-ibig pag-ibig na hindi
Soledad.--Ah, lahing alamid.
Agong.--Hindi magagatol ang aking nais.
Soledad.--Sumasamo akong iyo n~g talikdan ang lahat n~g nasa.
Agong.--Di mahahadlan~gan
Soledad.--Dapat mong isipin iyong kagagawan at mayrong
infierno.
Agong.--Mangyaring pakingan.
MÚSICA N.o 4
Agong.--Pag-ibig ko'y di maampat
sa iyo irog kong Soledad
sukdang ang buhay ko'y mautás.
Pagsinta ko'y di kukupas.
Soledad.--Dapat mong igalang.
Pag-ibig ko'y paano naman
Agong.--Pagsintá mo'y di ko alam
pag-ibig kong mabubuhay
pag-ibig mo'y di ko alam
pagsintá ko'y mabubuhay
saksi kong pagkalalaki.
Soledad.--Ito'y walang kailan~gan
kung sa pag-ibig mamatay
pagka't aking sinumpaan
irog ko siya habang buhay.
Ito'y walang kailan~gan
ito'y walang kailan~gan
kung sa pag-ibig mamatay
kung sa pag-ibig mamatay
Agong.--Pagsinta ko kung maapi
pagsintá ko kung maapi
Saksi ko ang pagkalalaki
At di ko n~gani masasabi,
ang buhay mong mapuputi.
Soledad.--Ito'y walang kailan~gan (2 huli)
kung sa pag-ibig mamatay (2 huli)
Agong.--Pagsinta ko kung maapi
saksi ko ang pagkalalaki (2 huli)
di ko n~gani masasabi
ang buhay mong mapuputi.
Soledad.--Huag kang lubhang pan~gahás
sapagka't araw ay kung sumikat
pag may kulog at kidlat
nagkukulimlim agad.
SALITAAN
Agong.--Pakatantoin mong sa tangapi't hindi sa oras na ito'y
hindi makikimi itong aking puso.
Soledad.--Ikaw'y namamali at di matutupad ang lahat mong
mithi.
_Susun~gaw sa bintana si Vico_.
Agong.--Ang sabing mataas huag ipan~gahás ang lahat kong nais
pilit matutupad.
Soledad.--Matutupad mo n~ga't ani mo'y malakás ang m~ga bisig
mo; ¡lalaking ...!
Vico.--¡Pan~gahás!
Agong.--Sa n~gayon n~gayon din iyong tatangapin ang lahat
kong impok nanasang pag-guiliw, at hindi ang hindi _anyong yayacapin_.
Soledad.--¿Iyong pipilitin?
Agong.--Oo, oo, oo.
Soledad.--¡Ah lahi kang taksil!
Ang lahat n~g ito ay iyong asahan
masusunod mo n~ga kung ako ay patay
_Dudukutin ang punyal_ n~guni't kung hindi
ang kasasapitan
dito ay babaha _anyong sasaksakin, biglang
lalabas si Ludovico pipigilin ang kamay ni
Soledad_.
Vico.--Isalong ang punyal.
¡Itago ang punyal baca madun~gisan!
Sayang ang punyal mo na magkakadun~gis
pumatay sa isang gaya nitong ganid
mabuti pa ang hayop hindi nangagahis
gaya nitong tigre, hantik sa limatik.
Sayang nitong aking m~ga pagtatapat
n~g pakikisama sa gaya mong oslak
sayang ang n~galan mong sa baya'y natanyag
ang kapurihan ko'y di mo na nilin~gap.
Ano pa't ang ukol marapat na gawin
sa isang gaya mo, ang huag batiin
pagka't kawan~gis ka n~g hayop na kambing
kahit anong damo ay ibig lamunin.
¡Huag matigagali ikaw ay man~gusap
matapang sa musmos, duag sa malakas
ibig mong mag-apô sa pipe at bulag
duag, dun~go, kimi, sa nakákasukat.
Agong.--Huag palabisin ang pananalita at n~g di sa dugo dito
ay bumaha.
Vico.--¿Ano ang tinuran?
Agong.--Ikaw ay gumawa _dudukot n~g punyal_.
Vico.--Ikaw pa ang matapang ...
Agong.--Wala kang hiya. _Lalabas na biglang bigla si Bacocoy
at si Pedro_.
Ang dalawa.--Ikaw ang lalong walang hiya _sasakalin si Agong
n~g dalawa maglalabasan ang m~ga obrero may m~ga dalang garrote_.
Agong.--Bakokoy ¿bakit ka nakapan~gusap?
Bakokoy.--Bakokoy, isip mo yata ako'y pipe, kaya pala ibig na
ibig mong makisama sa akin dahil sa ako'y pipe, kawikaan mo'y kahit
anong gawin mo'y masusunod mo ang ... pag-aapô-apoan, mula n~gayon
iwala mo na sa isip mo ang pang-uulol at nahahalata ka na.
Agong.--Pedro, tio Pedro huag mo akong sakalin.
Pedro.--Tatawagin mo pa akong tio Pedro ganyan pala ang ugali
mo, wala kang ibig úlulin kundi ang pinakikinaban~gan. Hoy tignan mo,
dahil sa iyong kasamaan kita ay kina-aawaan, pagka't anong magagawa ko
talaga n~g palang masama ka.
Juan.--Maraming kuntil butil ¿lalantakan ko na po? _aambaan
n~g hampas n~g garrote_.
Vico.--Huag, huag at marurumihan ang inyong dan~gal na
sumakit sa gaya niyan, ang marapat na gawin dayukdukin sa hapis at
saka bayaan.
Pedro.--Kung gayon alsa tayong lahat. _Babalaan at waring
mag-aalisan_.
Agong.--¿Saan kayo magsisiparoon?
Bakokoy.--Huag mo na kaming habulin n~g hindi ka mapahamak.
_Lalabas si María may dalang ilaw_.
Maria.--¿Sinong pan~gahas iyan?
Agong.--Ako Maria.
Maria.--Ah, ikaw pala, n~gayon ka lamang namin nakilala kaya
pala ibig na ibig mong ikaw ay susundin, ¿ha? taksil, baliw,
talipandás, balawis, ganid, halimaw, lilo; sukab, ulupong at ... ¿Ano
pa ba ang masamang na sa diccionario, para maitumbas ko sa sama n~g
tawong iyan? ¡Wala na! Husto na, kaya ... Bakokoy, Pedro, Juan. Handa
kayo. _waring aambaan n~g tatlo si Agong_. Susunod ka sa bawa't
ipag-utos namin. Sapagka't kami ang madalas sangkalanin n~g iyong
pagka lanuang dahil sa mabuti kang manghin~gi n~g contribución,
ganitong gawin mo, _isasahod ang caliwang camay_, sapagka't ikaw ang
malimit umapi sa kababayan mo, ganitong gawin mo, _isusuntoc ang
canan_ ipagpalagay mong ako ang bayan _Luluhod si María sa harap ni
Agong_.
Lodovico.--Kilanlin ang apô ayaw makisama
kung hindi sa pawang mauulol niya
mag mula sa n~gayon idilat ang mata
pagka't daig nito ang m~ga bívora.
Ating pamangkaan matingkalang bilin
n~g bantog na Rizal tumubos sa atin
kailan man anya at walang alipin
walang manglulupig walang mananaksil.
WAKÁS.
* * * * *
_P.S. Lopez._
KUNG SINONG
="APÔ-APÔ"=
KASAYSAYAN
MAYNILA
Limbagan nina Fajardo at Kasama
_Daang Carriedo Blg. 101, Sta. Cruz_
=1908.=
=Sa aking Bayan=
Sa dawag n~g pait, noong kadiliman
pinilit pinigâ sa papel makintal
tanáng pag-ibig kong, di bun~gán~gâ lamang
pag-giliw sa dibdib, doon bumubukal.
Bagá man at kapós sa dunong ay sahól
kapahatáng ito'y hindi iu-urong
kahi ma't sa dugo'y piliting luman~goy
pagsisikapan ding ipatanto n~gayon.
Panahon naman din n~g pagsisiwálat
n~g matandang sakit na sa pusong sugat.
¡Gaya n~g pagtakip! mapanglaw na ulap
sa m~ga bituin, anak n~g liwanag.
¡Ilaw ang hin~gî ko! upang matanglawan
ang napatatan~gay, sa apô-apôan
at kung hindi ito ang gawing tuntunan
ilagay sa limot yaong Kasarinlan.
Ang alin mang bayan, ang alin mang hulô,
ang alin mang pook, pag may Apô-apô
ay hindi uunlad, may magandang pusô,
ang santong matuid palagi n~g likô.
Pagkathâ ko nito bumabasang giliw,
hindi ko na náis ang ako'y purihin
kapamanhikan ko't mataos na lambing
kung babasahin mo, ikaw'y magsalamin.
Dahil sa alám kong panitik ay básal
kung isulat ko pa'y sumasalagalsál
kaya't balang letra'y mayrong kalabûan:
bahálang puntero n~g babasang pahám.
¡Bayan ko'y malasin! ang pagsusumakit
n~g bawâ at pahat sa iyo'y ninibig
sukdang salsal, pulpól ang aking panitik
di nag-alinlan~gang sa pula'y mabulid.
=Pantaleon S. Lopez.=
_Calle Narciso No. 59 (Pandacan.)_
I.
_Kung sinong Apô-Apô._
Nang unang sábado n~g Mayo taón 1908 mayroong nangyaring nakalalagim
sa pusong dalisay, sa isá sa m~ga bayang sakop n~g Kamaynilaan. May
pinalabás na dulâ na di iba't ito'y ang: «Apô-Apô» pamagat n~g
zarzuelang iyon. Alay n~g may kathâ sa sariling bayan, obrang walang
tinutukoy kundi lumiwanag ang punô n~g dilím na pinaguulapan, dito'y
may Apô-Apôang nanood sa nasabing palabás; ito'y isáng tawong
pinakahari n~g kadiliman kaya't ang kanyang pan~galan ay: Agong
kadiliman; isáng tawong kalaban n~g liwanag, isang tawong kalaban n~g
kanyang pinakikinaban~gan, isang malimit gumahasâ n~g katwiran, hindi
matangkad, hindi pandak ay kulang sa sukat: hindi katandâan n~guni't
maputî an~g anit n~g ulo. Sa ganito'y bahalang magkurô ang irog na
bumabasa, kung gaano ang buti't sama ni Kadiliman. Ating pagmasdan ang
nangyari sa loob n~g dulaan samantalang itinatanghal ang «Apô-Apô:»
N~g sumapit ang _escena_ na pinipilit papilmáhan ang isang kasulatan
upang ito'y ihalal sa pagpupunô dahil sa itong laging panaginip ni
Agong na siya ang punô sa lahat, na ayaw pilmahan ni Totong n~galan
n~g ayaw pumilma sa obra, walang isinásagot kundi ganitó:
«Ang laya n~g tawo'y dapat mong igalang
pumili n~g ibig kanyang maibigan
yaong _casiquismo'y_ dapat mong ilagan
sa pagka at siyang sa iyo'y papatay.»
Nang ito'y madinig ni Kadiliman na binangit ni Totong ang kanyang
sugat, waring nag dilim ang m~ga panin~gin, na alinsan~ganan at
sinabayan nang tindig na waring sumusuling na banak, siya'y napuná n~g
isang _filosopito_ na sa kanya'y nakapansin, kaya't tinanong n~g
ganito:--¿Bakit namumula ka?--Naiinitan ako ang sagot.--¿Sa daming
tawong nandito n~gayon, ikaw lamang ang naiinitan?--Masamang obra
iyan, ang pagigíl na sabad ni Agong Kadiliman, anyong pa-alis na
hinihimas ang anít niyang tuktok.--Hintay ka muna ang paampat na sabi
n~g kausap.--Hwag mo akong pigilin at ako ang pinatatamaan n~g obrang
iyan, ang paan~gíl na sagot ni Kadiliman.--Halika ang pabanayad na
salita n~g _filosopito_; ipalilinaw ko sa iyo ang _Teatro_, Dulaan
diumano, anáng m~ga manánagalog; ang Teatro. Ayon sa sabi nang bantog
na poetang si _Ciceron_ «salamin anyang mapaná-nalaminan n~g
pag-uugali» kung ikaw ay talagang pan~git at kung talaga kang ganoon.
¿Bakit ang salamin ang kagagalitan mo? gayon din naman. Kung itong
talaga mong gawa: ¿Bakit ang obrang iyo ang kagagalitan, at hindi ang
sarili mo? Kaya't kung ipinalagay mong ikaw ang namimilit paboto, at
ibig gumahis sa layâ n~g tawo, bagohin mo na't kahabag-habag ka
lamang. Sa madinig ni Kadiliman ang salitang ito ni _filosopito_
umin~gos at sinabayan n~g alis, kahit hindi pa natatapos ang palabás,
natawa n~g lihim si _filosopito_, sinabi sa sariling marahil ikaw ang
_Casique_ sa bayang itó.
II.
_Ang pag-owi sa bahay ni Kadiliman._
Dumadagundong n~g pag akyat sa bahay niyang sarili si Kadiliman, at
siyang dahil n~g ikinagulat n~g kanyang asawa na waring na
aalinpun~gatan, si Kadiliman ay ku-kumpas-kumpas, lakad n~g lakad sa
loob n~g bahay, at manakâ nakang nagbubuntong hinin~ga kasabay ang
salitang ¡gaganti ako! at sasabayan n~g upo sa mésa at pipigilan ang
pluma, isasaw-saw sa tintero, si Lolay namang kanyang asawa ay
nakasubok at namamanghâ n~g labis sa kay Kadiliman, at sa kanyang
sarili ay binuka sa bibig ang salitang: ¡na u-ulol yata itong aking
asawa! tutop na ni Agong Kadiliman ang kanyang makitid na noó; biglang
lumabas sa silid si Lolay niyang asawa at tinanong n~g ganito:
--¿Ano ang nangyayari sa iyo? n~gasab n~g n~gasab si Kadiliman at
hindi pansin ang asawang nagugulumihanan sa kanyang ayos, at biglang
naghimutok si Kadiliman natín, sinabayan pa n~g sabing _¡Pater Filus
Patris!_ ang kahulugan ama, anak ko't m~ga kapatid ang hinin~ga ko'y
nagkakasabid-sabid, muli na namang tumanong si Lolay:
--¿Anong nangyayari sa iyo?
--¡Ay! ... ang mabanayad na tugon ni Kadiliman maputlang maputla.
--¿Bakit?
--Natatanto mo ang sagot ni Kadiliman si Autor. Hito'y gumawa n~g
retrato ko sa teatro, kaya't kung aking pakiramdaman ang m~ga mata n~g
nag sisipanood sa akin ang tin~gin, kaya't hindi ang hindi ko
sasagutin, dahil sa talos mong malapit n~g mag eleccion ó mag halálan
para concejál, ibig kong magprisinta n~g candidatura. Kung paniwalaan
n~g taong kalahatan ang pagpapaliwanag na iyan ni Hitô pehong-pehong
hindi ako ang lalabas kaya't kahit pabalubaluktot mag iisip ako n~g
paraan upang pagulapan ang m~ga matá n~g m~ga maghahalal.
--Katwá kang tawo ang pakli ni Lolay, dapat mong isipin tayo'y may
labis na kaya sa kabuhayan na minana, ko sa aking amang si Pirong
Botete ¿Bakit mo pá hahan~garin ang panunungkulan?
--Ulol na tawo ito, ang pa-an~gil na sagot ni Kadiliman, hindi iyan
lamang ang mangyayari kundi mawawalan sa akin n~g pagkakatiwalâ ang
lahat.
--¿Bakit, ang sagot ni Lolay na nan~gan~galigid sa dalawang mata ang
luha?
--Magtahan ka, ang sagot ni Kadiliman, at hindi mo dapat maalaman ang
kalihimang ito, sulong, matulog kana, muli na namang nagbububulong;
hindi maubos madili ni Lolay ang ligálig na ito n~g asawa niyang irog
kaya't napilitang nan~gusap n~g: Hito pala lamang ang may sulat niyan,
di bayaan moná baká ka pa matibô, at sinabayan n~g hatak sa kamay na
may pluma tayo na asawa ko; batak-batak hangang sa kanyang hihigan at
saka lamang na tahimik si Lolay, bakit mag-uumaga na; anopa't nang
nakahiga na si Kadiliman, ay satuina't magigiling ang matá sa paghiga,
bigláng nagugulantang na tila na wawari ni Kadiliman na siya'y
binabatak nang m~ga kaluluwa sa Purgatorio na nagsipagbayad sa kanya
bago málibing, at ang isa sa m~ga kaluluwang ito'y nan~gusap n~g
malumanay na waring nangagaling ang voces sa ilalim n~g lupa ganitô
ang sabi n~g kalulwa: Kadiliman, Kadiliman, magsisi ka n~g iyong sala
¿saan mo dinádalá ang kwalta n~g m~ga patay bago ibaon? Hwag kang
mang-ulol sa kababayan mo, liwanagin mo sa iyong m~ga kasáma ang bagay
na nasaiyo, n~g matapós masabi n~g kalulwa ang bagay na ito,
napabalikwas si Agong Kadiliman ang isa pa'y umaga na; nagbihis na
madaling madali at tinun~go ang bahay nila Bakokoy,
III.
_¡Ang pakikipagkita ni Kadiliman sa canyang m~ga casama!_
¡Ay Bakokoy! ganito ang unang taghoy ni Kadiliman, na akmang paiyak,
¡bigyan mo ako n~g kaunting Hiniébra! ¡hindi pa ako nag-aalmusal! si
Bakokoy naman tila n~ga ibig mahabag sa kanyang maestro n~g mapagmalas
ang anyo, na tulad sa corderong maamo, dahil na si Bakokoy baga man
hindi pipe, talagang may ugaling sacristan kahit tanto niyang likô ang
gawa n~g kanyang maestro, amén na lamang n~g amén, kaya't ganito ang
unang tanong n~g ating Bakokoy: ¿Bakit ano pong nangyari sa iyo? pag
hindi ko sila hinamon n~g away talo ako! sapagka't si Bakokoy ay
magaling daw na estocador natatalastas ninyo ang pasigaw na sabi ni
Agong pinatamaan kayo, ¿hermano mayor po ba sa kandila? ang sabad ni
Bakokoy sagot ako sa huli, limang piso pa ang aking contribución;
hindi, ang marahang sagot ni Agong kundi noong palabas n~g ikalawa n~g
Mayo n~g taong 1908 di umano'y m~ga han~gal daw kayo kaya n~gayon din
tawagin sila Tarorang Susô, Ponsa Kaligay, at Giday Lasenga n~g
matalos nila ang kanilang gagawin; kumaraykay naman n~g takbo si
Bakokoy na iimbol-imbol ang tiyan pinagtatawag ang kanyang m~ga
kasama; natawá n~g lihim si Agong Kadiliman at sinabi sa kanyang
sarili: Ako ang pinatama-an n~g obra ni Hitô sasabihin ko kina Bakokoy
na hindi ako, kundi silang aking m~ga kasama at sina Tarorang Susô;
oo, oo, ito n~ga ang mabuti, halos walang kalahating oras narito na
ang m~ga tinawag, lugay pa ang buhok ni Tarora at si Ponsa naman hindi
na nakuha ang magtapis, at si Giday naman ay may kalasin~gang humarap
sa pulong, ganito ang unang lantak ni Kadiliman: M~ga kapatid:
Isinasauli ko ang aking tungkol na pagka presidente n~g ating
kapisanan, ang pamagat n~g kanilang kapisanan ay «Pinag-uulapan»;
isinasauli ko ang aking tungkol na pagka secretario, isinasauli ko ang
tungkol kong pagka Tesorero, sa makatuid ang tatlong tungkuling aking
taglay isinasauli ko na dahil sa maraming naiingit; noon naman ay
nakasubok si Tenteng Kamagong na isa din sa m~ga kasapi n~g samahang,
Pinagu-ulapan, sapól ang sikmura at nag-iihit n~g tawa,
nalin~gon-lin~gunan siya ni Lasenga, kaya't tinanong n~g: ¿Bakit
nag-iihit ka n~g tawa? tumugon si Tenteng Kamagong n~g: niloloko tayo
at sinabayan n~g kaskas n~g takbo pagka't alam niyang Lasengo't
Lasenga ang kanyang kausap, ipinatuloy ni Kadiliman ang kanyang sermón
na waring namamaos ang voces n~g pagsasalita; kagabi anya nanood ako
n~g teatro; ay pinalabas doon ang buhay ninyo at hindi ang buhay ko,
hindi ko na sasaysayin ang kalahatlahatan, kundi lahat na lamang n~g
makailan~gan; kayo di umano'y pipe, bulag, kimaw, pilay at bin~gi, si
Hitô anya'y kaibigan ko, kaya't hindi niya ginawa iyón para sa akin
kundi udyok lamang nang m~ga naiingit sa akin; (tumalikod ang
Kadiliman natin at n~gumitî n~g lihim, sinabi sa kanyang sariling:
Hindi ko sasabihin sa inyong ako ang pinatatamaan n~g di ninyo wikaing
ako n~ga'y talagang ganoon), hinarap na naman ang m~ga kausap at
ipinatuloy ang pagsasalita kaya't ang marapat lahat n~g palabas na
gagawin ni Hitô huag ninyong papasukin, sa á diez y seis may palabas
na naman, sabihin sa ating m~ga kapanalig na huwag pasukin; ang
panabay na sagot n~g m~ga kausap, lalakad na kami n~g maibansag sa
lahat na huwag pasukin at boycotage ang gawin sa sa palabas na iyan,
naghiwahiwalay na patumba-tumba ang laseng at lan~go.
IV.
_Kung ano ang Teatro at pagkikita ni Tengteng Kamagong at Agong
Kadiliman._
--Si Kadiliman ay nakahampilas sa isáng _Bar_ at waring malainibay,
siyang pagdaan ni Tenteng Kamagong na nakabastipol tinawag ni
Kadiliman at ganito ang bati.
--Halika n~ga Kamagong.
--¿Ano ba Kadiliman tila nagdidilim ang pan~ganorin mo, ha?
--Hindi katalasan lamang ang pakli ni Kadiliman. ¿Bakit ba umalis ka't
di mo tinapos ang pagdidimite ko n~g cargo?
--Mangyari, ang sagot ni Kamagong, walang makatatangap n~g _cargo_
mong iyon.
--¿At bakit? ang sagot ni Kadiliman, na waring nagmamalaki.
--Sinong ulol ang tatangap n~g tatlong cargo, sa isang kapisanan?
--Mangyari iyon ang talagang ibig ko, at tan~gi sa roon walang
makapan~gan~gahás sa ating m~ga kasapi upang humawak n~g pagka
Presidente, pagka Secretario at pagka Tesorero; ¿Hindi ba talagang
mayroon? sa hindi inaasicaso. ¿Paanong ibig mong sabihin? Kaya
ginaganap ko n~g lahat, ang pagalít na sagot ni Kadiliman.
--¿Bakit hindi kapagkaraka'y ipinagbigay alam mo sa kapisanan na di
tumutupad ang Tesorero at Secretario n~g makapaghalal n~g iba't
sinarili mo?
--Hindi mo ba tantong bawal sa alin mang kapisanang mapísan ang
tatlong cargong iyan sa isang tawo? ¿Kung pumarito sa iyo ang fiscal
general at hin~gan n~g cuenta ang secretario ikaw ba ang
magpipirisintá n~g kasulatan? ¿Kung hin~gin sa iyo nang fiscal ang
linaw kung magkanong naiipong kwalta n~g samahan sa m~ga ambagang
ating nagawa? ¿Paanong gagawin mo? ang lanták ni Tenteng.
--Ipakikita kong lahat ang nariyan, ang sagot ni Kadiliman.
--¿Kung sabihin sa iyo n~g fiscal, na ginasta mo ang kalahati?
--Ipagpipilitan kong hindi, ang sagot ni Kadiliman.
--¿Maniniwala na ba sa iyo ang fiscal, na ikaw ay malinis sa
hinugasan, kung wala kang ipakitang katunayan? sa ang gawâin n~g
tatlo'y ibig mong kamkamin, dan~gan ang ikaw ay sabík sa tungkol,
dan~gan an~g kami yata'y ibig mon~g lokohin, dan~gan ang ikaw ay
napakamangmang; makita mo't ikaw din ang magsisisi pagdating n~g araw,
ang paala-ala ko sa iyong ito'y hwag mong masamain pagka't
mangyayaring ikaw ay mapaghimasukan n~g fiscal dahil sa ang gawa mong
iyan at ang kwaltang naiipon sa iyo ay hindi mo kualta kundi pilak n~g
marami, na dapat matanto n~g kapulun~gang namamahala, hindi n~g isang
tawong namamahala sa isang kapisanan; ganiyang lahat ang kapisanan,
tungkol n~g Presidente ang man~gulo sa lahat n~g bagay na kailan~gan,
tungkol n~g Secretario ang mag-in~gat n~g m~ga kasulatan n~g
kapisanan, tungkol n~g Tesorero ang mag-in~gat n~g kayamanan n~g
Kapisanan, kaya't ang tatlong tungkuling ito dapat sa tatlong tawo,
n~g upang lumiwanag ang pagsasamahán, ang Secretario na may tan~gan
n~g man~ga kasulatan siyang dapat na maka-alam nang kwaltang na sa
tagoan, dahil na siya ang may hawak n~g kasulatan, ang Secretario ang
dapat maghawak n~g kasulatan ó makaalam sa m~ga nangyayari sa
kapisanan, dahil na siya ang gumagawa n~g _acta_ at ang Tesorero ay
dapat magkaroon n~g kapanagutan sa kapisanan n~g itinatago niyang
kwalta, kung magkano man, ayon sa kasulatang taglay n~g Secretario na
kanyang pipilmahan; ang Presidente ó pinakapan~gulo n~g Kapisanan, ang
kailan~gang magsuri kung tama ó hindi ang inaanyo n~g dalawa niyang
katulong, kung sakaling hindi tama ang sino man dito, siyang bahalang
magpaliwanag sa m~ga kasapi, kung tamâ naman, ay pipilmá din siya sa
kasulatan sa ilalim n~g wikang _Visto Bueno_, sa makatwid ang
kahulugan: nasiyasat kong mabuti, dumating man ang fiscal mag reclamo
man ang kahit sino, maliwanag ka sa iyong tungkol, dahil na tatlo
kayong nananagot sa lahat n~g mangyayari; hindi ganitò ang gawa mo,
kundi tila ka, si Tiberio Cezar ang maibig ay dapat papangyarihin
hindi ka naman emperador. ¿Bakit ibig mong mag Empera-emperadoran? at
sa tagalog naman ibig mong mag Apô-Apô.
--Hinawakan ni Kadiliman ang paraskó n~g hiniebra at lalantakan si
Tenteng at sinabayan n~g wikang: naiingit ka yata.
--Hindi ako naiingít ang pailag na sagót ni Tenteng, kundi: ikaw na
ang Presidente, ikaw pa ang Secretario at ikaw pa man din ang
Tesorero, at kung dumating pa ang fiscal ibig mo pa manding pang
Apôan, baligtad ang bituka mo.
--Marahil isa ka sa nagsulsol sa kay Autor Hito; m~ga ingitero, ang
paismid na sabi ni Kadiliman.
--¿Bakit? ang patawáng tanong ni Tenteng.
--Buhay ko ang pinalabás sa Teatro noong ika 2 n~g Mayo, ang sagot ni
Kadiliman.
--¿Bakit, binangit ka ba?
--Hindi n~ga ang tugon ni Kadiliman, n~guni't katulad na katulad n~g
aking ugali ang asal ni Tio Agong sa obrang Apô-Apô na itinanghal.
--Hwag kang pahalata, ang pakli ni Tenteng; kaya't dingin mo't
ipaliliwanag ko sa iyo kung ano ang Teatro. Ang Teatro ay bahay aralan
n~g pag-uugali, at salaming mapananalaminan n~g nanonood, batyagin
mong magaling itong aking sasalitín: Kung ikaw ba'y may kalasin~gan na
waring namumun~gay ang mata mo, ikaw ay mauban, mapula ang m~ga puti
n~g matá mo at saka ka manalamin. ¿Hindi kayâ pan~git ang makikita mo
sa salamin?
--Mangyari, ang pabigláng sagot ni Kadiliman.
--Bien katoto: Ang pabiglá din namang sagót ni Tenteng, n~guni't ...
¿Sino sa inyong dalawa nang salamin ang may kasalanan, ikaw ba ó ang
salaming napalaminan n~g iyong pan~git na pag-uugali?
--Walâ kaming kasalanan kapwa, ang tugon ni Kadiliman.
--Humalakhak n~g tawa si Tenteng; sa bibig kita nahuli ang pasigaw na
sabi in Tenteng, Kamagong; e ... ¿Bakit mo kinagalitan si Hito?
Mangyari sinulsulan lamang siya n~g m~ga naiingit sa akin, ang
marahang tugon ni Kadiliman, tulad din naman sa pagsulsol ko na hwag
pasukin ang palabás ni Hito.
--Malî ang iyong akalà na iyan ay sinulsulan lamang, at idinugtong
pang sabi ni Tenteng, marahil ganyan ang gawa mo kung kaya ka
nagdamdam; n~g masabi ito ni Tenteng nilabnót ni Kadiliman ang kanyang
ulo't umuwing dalidali, lumakad na naman n~g patuloy si Tenteng na
humahalakhak n~g tawa.
V.
_¿Anong laya n~g isang tawo?_
Sa pág-uwi ni Kadiliman, natagpô nito si Goring na pinakamaganda sa
bayang yaon, at ganito ang unang bati ni Goring: Tio Agong.
--Hindi ako ang si tio Agong, kundi ako ang si Agong Kadiliman ang
naging tugon.
--¿Bakit ka bulong n~g bulong? ang pamanghang tanong.
--¡Ay Goring! ... ang pahinagpis na lantak ni Kadiliman; alang-alang sa
ganda mong taglay, sa buti mong pag-uugali, sa karunun~gan mong
magwikang inglés, sa kanipisan n~g iyong labi at pagkamairugin mo sa
kababayan, ako'y iyong tulun~gan.
--¿Sa ano? ang tanong ni Goring.
--Nang pagpatay kay Hitô.
--Kung huli mo na madali kong patain.
--Hindi ko n~ga madakip, napakadulas.
--¿Ano bang samâ ang ginawâ sa iyo?
--Sumulat n~g zarzuelang tulad na tulad sa aking pag-uugalî.
--Sa makatwid tawong, ang pan~galan ay Hito. ¿Bakit naman natin
papatain, at papaanong gagawin nating pagpatây? kababayan pa naman
yata natin.
--Ow ... Goring, bayaan mo na n~ga ang kababayan kung siya namang
magiging dahil n~g hindi ko pagkaluklok sa pagka _consejal,_ kung
maaprobahan na ang _Bill_ Adriático; at ang pagpatay na ating gagawin
ay ganito: ipananabi mo sa lahat na ang obrang yaon ay masama huwag
mong sabihing sa akin patama, sumulat ka sa periódicong «Manila Times»
at «The American» pagka't magaling ka rin lamang sa wikang inglés, pag
ito'y hindi mo ginawa, tatampuhan kita, talos mo na.... at pag aco'y
naging _consejal,_ ako ang bahala sa iyo upang ikaw ay......
Nang marinig ni Goring ang ganitong saysay ni Kadiliman; umalimpuyó sa
kanyang dibdib ang n~gitn~git, galit, yamot na halos kuyumusin ni
Goring ang dila't labi ni Kadiliman at nag wika n~g gayari: tantoin mo
Agong Kadiliman n~gayon ay hindi tagdilim, kundi tagliwanag; kaya't
kahit maging kahulihulihan, cargador, bankero, sakatero at magbubukid
ay nakatatanto na n~g kahulugan n~g tinatawag na _libertades
individuales_ ó layâ n~g bawa't tawo; hindi n~gan~gayon lamang
isinisigaw n~g bayang _filipino_ na nais namin ang magsarili, ó _Ang
Independencia_ kaya't tandaan mo itong ipagtuturing: magkaroon man
tayo n~g _Independencia_ ó pagsasarili, at buháy ang _casiquismo_ ó
pag Aapô-apôan, wala din tayong kahihinatnan.
--¿Bakit? ang papaós na tanong ni Kadiliman.
--Mangyari, kailan ma't may Apô-Apôan na sa pagluha ang matwid, sa
dahilang ang Apô-Apôan, ay walang tinutumpang landasin n~g matwid,
kaya't ito, ang kalaban n~g katwiran, ikaw ay maglin~gon lin~gon sa
lahat n~g sulok nitong Filipinas: maging sa Kapisanan n~g m~ga obrero,
maging sa Kapisanan n~g politico, maging sa Kapisanan n~g religioso,
maging sa Kapisanan n~g man~gán~galakal at iba't iba pa, kailan ma't
may Apo-Apoan, pakaasahan mong ang kapisanang iyan ay hindi susupang;
gayon din ang nangyayari sa isang bayan, ganyan din ang nangyayari sá
isang nasyong mayroon niyan; kailan ma't may Apô-Apô ang lahat n~g
matwid ay palikô. Iyan at iyan din ang naging dahil n~g pagkayukayok
sa sala n~g sangkataohan na hindi kumilala sa utos n~g Diyos, iyan din
naman ang naging sala ni Caín sa kanyang m~ga magulang at sa Diyos, sa
kaibigan ni Caíng siya'y mátampok sa kapurihan, siya ang pumatay kay
Abel na tunay niyang kapatid; itó ang iyong katulad na hindi mo ibig
na ikaw ay tanawin sa mababang ayos; kaya't iwalay mo na sa isip mo
ang pag-uugaling iyan at iyan ang mainam na gamot sa iyong bugók na
utak, sa dahilang n~gayon ay nanaog na ang mesias na tumubos sa sala
n~g sangkataohan taglay ang ilaw n~g kaliwagan, upang ang nadidilimang
pag-iisip na gaya ni Caíng pumatay sa tunay na kapatid at kawan~gis
n~g man~ga kapatid ni José _Vendidong_ nagtakal sa tunay na kapatid ay
pagliwanagan; at sa Filipinas nama'y nanaog na ang mesías na Rizal na
tumubos sa sala n~g kadiliman, taglay ang m~ga aral niya upang
magliwanag ang kapilipinuhan, na napakukuyumos sa mapag Apô-Apô;
kaya't ang mapagpalang Gobierno Americano ay naglagdâ n~g kautusan;
_Bill_ na ang bawa't tawo'y makagágawa n~g kanyang maiibigan kailan
ma't hindi sisinsay sa talatang utos, ang sino man suminsay ay may
katapat na parusa; kaya't huag mong pagnasaang patayin sa gutom si
Autor Hitô, sa dahilang iyan ang ipinagpapatid uhaw n~g iyong
kababayan sa kanyang m~ga anak; layuan mo na ang asal Caín na ... sa
nasâ mong ikaw ay magíng _Consejal_ ay ipápahamak ang isang mag-anak;
n~g masabi ni Goring ang m~ga huling salitáng ito ay nahilo si
Kadiliman, siya namang pagdatal nila Bakokoy, Posotsoy at Tarorang
Susô na siyang kumalga kay Kadiliman at naghatid sa kanyang bahay.
VI.
_N~g si Kadiliman ay nahihiga dahil sa sakit na taglay._
Payat na payat si Kadiliman dahil sa siya'y nagkaroon n~g sakit
magmula n~g mapagkaalaman ang kabulukan n~g kanyang pusô, hindi
napagkakatulog ang kahabag-habag dahil sa ubo, kaya't ang palaging
ta~gurî niya ay ganito: ¡Ay! sasasalin n~g ubo; ubo, ubo, ub ... ¡ay!
pag hindi ako ang naging _Consejal_ mabuti pang ako'y namamatay na,
sasasalin na naman n~g ubo; ubo, ubo ... ub ... mananaghoy na naman
n~g ... bulok na ang aking puso sa kinakakain n~g hindi ko dugo, ¡m~ga
ingitero! ang pan~gapós na buntong hinin~ga kung hindi ninyo
sinulsulan pehong pehong ako ang _Consejal_; n~gayon hindi ko maalaman
ang mangyayari; hindi pa halos natatapos ang m~ga salitang ito ay
siyang pagdating nila Bakokoy, Posotsoy at Tarorang Susô na
nagpapanan~gisan, niyakap ni Bakokoy si Kadiliman at ganitó ang wika:
kahabag-habag ka Kadiliman, hindi ikaw ang lumabás na _Consejal_
naháhalata na pala n~g tanan, na inuulol mo kami; hagulgulang
umaatikabo n~g iyák ang tatlo nila Bakokoy, Posotsoy at Tarorang Susô,
n~g marinig ni Kadiliman ang pananambitan n~g kanyang m~ga inuulol,
nagnin~gas ang matá na waring nanunulig, sinasal n~g sunodsunod na
ubo; ubo ... ubo ... ubo ... ub ... biglang napahiga at nawalan n~g
diwa na waring naghimatay; sigaw doon sigaw dito ang m~ga kampon
niya, asawa't m~ga anak, walang isinisigaw kundi: ilaw, ilaw, ilaw
upang magliwanag.
VII.
_N~g Pagsaulan na n~g hinin~ga si Kadiliman._
Si Kadiliman; ay nakahimpil sa isang sulok n~g kanyang bahay at na
tatanikalaan, dahil sa nananakit, pagka't na wala sa lugal ang
_tornillo_ n~g isip, sa makatwid ay na ulól, sa m~ga oras na ito'y
pinaglalaroan n~g m~ga demonio, ang sabi ni Lucifer na hari sa
infierno'y ganito: ¡Kadiliman! magbawa ka na n~g iyong ugali; sa
tuina't ibubulong ito ni Lucifer sa kay Kadiliman; kinakagát ni
Kadiliman ang tanikalang nakatali sa paa't kamay, bubulun~gang naman
n~g isang kalulua't ganito ang sasabihin: ¡Kadiliman! ¡Kadiliman! huag
mong sisirain ang ibinayad ko n~g ako'y bago ilibing; sa dahilang ang
Kadiliman nating ito, ay may ugaling sumin~gil sa kanyang m~ga kasapi
bago ipalibing kung sakaling mamatay. Samantalang si Kadiliman ay
pinaghihilahanan at binubulun~gan n~g m~ga demonio't kalulwa; ay
nanduduling ang dalawang mata't ibig man~gagat, pasag doon paság dito
na parang León ni Charini at saka sisigaw nang: n~gayo't ako'y
nang-uulol sa aking kababayan naiingit kayo sa akin, bubulun~gan naman
n~g kalulwa n~g isang frayle at ganito ang ibinubulong kay Kadiliman;
_¡mal agradecido!_ ¿Hindi ba ikaw ang nagpasasa sa aking káyamanan?
¿Bakit ako pa ang iyong mamasamain? _¡Mal agradecido!_ sapagka't si
Kadiliman ay manugang nitong Frayleng nagdurusa sa infierno ang
kalulwa, dahil sa m~ga kayamanang yaon na pinakikinaban~gan ni
Kadiliman, n~guni't si Kadiliman ay madalás magalit sa frayle noong
hindi pa nau-ulol, at talaga n~ga namang masama ang m~ga ginawa n~g
frayleng itó noong siya'y nabubuhay, ito'y hindi kaila sa madla.
¿Bakit ga ibig mong tularan Kadiliman? Itó naman ang tanong n~g ating
Lucifer--Ang frayle pala'y masama kaya't huag mong tularan ang gawa
niyang pamimilipit n~g bulsa n~g iyong kababayan, at ang guinawa nila
sa atin noong una, gaya n~g guinawa mo kahapon sa kaibigan mong ikaw
ay igalang n~g boong mundo, nanakál ka n~g mahihina, sinangkalan mo
ang iyong bayan; kung ibig mong maligo, «ikaw ang mag handa n~g iyong
gugô,» samantalang ibinubulong n~g Demonyo kay Kadiliman ang m~ga
salitang ito, nana-nalas ang matá ni Kadiliman na animo'y pusang
bagong pan~ganak, kaya't sumigaw n~g ubos lakas na: Lumayô na lamang
kayó sa harap ko babagohin ko na ang pan~git kong pag-uugali,
nag-inugong na biglang biglá, siyang naging dahil n~g panu-numbalik
n~g isip ni Kadiliman na parang naalinpun~gatan.
VIII.
_N~g hin~gan n~g liwanag si Kadiliman ni Giday Lasenga._
Masayang-masaya si Giday Lasengang lumalapit sa kinahihigan ni
Kadiliman, taglay sa kanang kamay ang parascó n~g Hiniebra at sa
kaliwa'y isang látigong panghampás sa kabayo't ganito ang sabi ni
Giday: Lintik! Lintik! Lintik! sigaw na halos magiba ang bahay ni
Kadiliman at sinabayan ito n~g hampas n~g latigo, parol anyá ang
taglay ko n~g tayo'y magliwanag. ¿Bakit ka nang-uulol Kadiliman?
--Marahang sumagot si Kadiliman n~g ¡¡¡ay!!!
Nan~gan~gapos ang hinin~ga mo, ¿ha? at biglang pinilantik n~g látigo
ni Giday.
--¡Ay Giday! ang pabuntong hinin~ga ni Kadiliman, n~gayon lamang
nagsipanaw dito ang m~ga demonyo at m~ga kaluluwa n~g m~ga ibinabaon
na nag bayad sa akin bago ilibing, at ang kalulua nang bienan kong
frayle na inubos ko na ang kanyang kayamanan, tanto mo na ang aking
ugali daig ko pa ang kurang tunay, dahil sa akin nagbabayad ang bawa't
ilibing. Ahá nahuli din kita, ikaw palá ay nagkukurakurahan pa, ang
pasigaw na lantak ni Giday Lasenga; at sinabayan n~g píral sa tain~ga,
samantalang dinadaklot ni Giday ang pin~gol n~g tain~ga ni Kadiliman
sinabayan n~g salitang: isaulî mo ang iniambag ko pagka't kundi
ipagsusuplong ko sa may kapangyarihan ang asal mong iyan; dahil na si
Agong Kadiliman, ay isang taong sadyang may ugalî noon pang hindi
nagkakaramdam na manghin~gî n~g contribución, sa kanyang m~ga
kasamahan at sinasangkalang laguî sa nais niyang ito, ang n~galang n~g
Kapisanan; kaya't dinagdagan ni Giday n~g sabing kahabág-habág sa iyo
ang taong magtiwalâ, kawâ-awâ ang Kapilipinuhan kung patatan~gay na
lagî sa gaya n~g iyong masamang nasa, at kahapis-hapis ang isang
bayang sipután n~g gaya mong taksil, kaya't isaulî mo n~gayon din ang
m~ga nai-ambag ko; n~g kasalukuyang sinasalita ni Giday ang
kakilakilabot na ugali ni Kadiliman ay sinasal n~g ubo't nan~gin~ginig
ang boong katawan na animo'y isang nádakip sa pang-uumit n~g masarap
na pagkain, at siyang dahil n~g ikinabulagta n~g ating Kadiliman.
IX.
_Nang napanaginip ni Kadilimang siya'y kausap_ n~g isang makata._
Si Kadiliman ay nakahigâ sa isang katren pinamutihan n~g maraming
hiyás, may mesang mabilog sa tabi nito, ilawan n~g mayaman sa pagtulog
at lubhang matahimik ang anyo n~g gabi na halos inaagaw n~g umaga ang
pagbubukang liwayway, n~g si Kadiliman ay nanaginip n~g gayari:
Lumayo ka, ang sigaw ni Kadiliman na halos binabatak ang
paghin~ga.--Hindi kitá malalayuan, ang sagot n~g makatâ, ayon sa
kanyang nanaginip, sa dahilang ito ang aking panata, at sinalaksak si
kadiliman n~g pluma ó panitik sa mukhang matagihawat; dinugtun~gan n~g
wikang:--Huag mong wikain Kadiliman na ang aking panitik ay padadalá
sa sulsol, gaya n~g iyong akala; ah; alibughang asal, sinaksak na
naman n~g panitik sa mapulang puti n~g matá si Kadiliman, siyang
pagkagising ni Lolay at ginising ang Kadiliman nating binaban~gun~got
sa kasamaan niyang taglay.--Asawa ko, ang palambing na pag-gising ni
Lolay.--¡Kaunting tubig, ang binuka sa bibig ni Kadiliman, karaybay na
n~g pagtakbo si Lolay upang kumuha n~g tubig at pinainom si
Kadiliman--¡Ah Asawa ko! iganti ninyo ako kung sakaling ako'y
mamatay--¡Nakú! ang pagigil na wika ni Lolay na lumagaslás sa matá ang
luha, ¿Bakit?--¡Ay asawa ko! ang banayad na tugon ni Kadiliman; ako'y
nanaginip, ako'y binan~gun~got, ang aking napanagimpan sinalaksak daw
ang aking mukha n~g isang makatâ--Mulî na namang bumalong sa m~ga mata
ni Lolay ang luha't nan~gusap n~g ... ilayô mo na sa loob mo ang
pakikipagtung-galî sa m~ga ganyan; n~g marinig ni Kadiliman ang
salitang ito n~g kanyang asawa napaban~gon kahit gumugulapay at
nan~gusap n~g pasigaw--Hindi mangyayari, sapagka't ¿paano ang aking
nasa sa pagcoconsejal? ¿Hindi mo ba tanto't kung kayâ ko
pinagpipilitang maalis si Dr. noon 905 sa tungkol na pagka _consejal_,
n~g ako ang mahalili? ¿Hindi mo ba alam na kung kaya ako
nagnasyonalista n~g ako'y magkaroon n~g katun~gkulan? ¿Hindi mo ba
natatalós na kung kayâ ako naghimasok sa kapisanan n~g m~ga panday;
n~g ako ang maihalal na Consejal kung maaprobahan ang _Bill
Adriático_ at....? ¿Hindi mo ba natatatap na kahit ako'y
magkahirap-hirap n~g mapataas lamang sa mataas na tungkol kung
mangyayari? ibig kong maging Presidente sa América kung maaarî lang at
n~gayo'y ibig mong ihiwalay ko, ang bagay na iyan sa aking panaginip,
kaya't bukas ay mamilí ka sa palenke n~g marami at maghahanda ako,
siya magpahin~galay ka, ang sagot ni Lolay.
X.
_Ang Pagkikita ní Tenteng Kamagong at Bakokoy._
Komparé! ang patawang bati ni Tenteng Kamagong kay Bakokoy.--Mahal na
Kamagong binabati kita n~g boong galang, tumun~go si Bakokoy na
umiimbol ang tiyan, ¿Saan ang tun~go n~g kompare ko?--Sa bahay n~g
ating Apô-Apông si Kadiliman ang tugón ni Tenteng--Ako man kompare ang
lantak ni Bakokoy--Bubulun~gan kita kompare; ang batikos ni Tenteng.
--Ikaw ang bahala, ang paagaw na sabad ni Bakokoy, binatak n~g banayad
ni Tenteng si Bakokoy at saka binulun~gan n~g wikang:--Masama ang
pakiramdam ko sa ating Apô-Apông si Kadiliman ginagawâ tayong
sangkalan n~g kanyang pagka talipandás, n~g maantilo ni Bakokoy ang
salitang ito ni Tenteng, nagalit si Bakokoy, at pagalit na itinanong
kay Tenteng kung matutunayan ang gayon; tinanong pa n~g: ¿Patotohánan
mo ang iyong sinasabi? na pinag surot-surot ni Bakokoy sa mukha ni
Tenteng.--Oh, tingnan na n~ga lamang ang asal n~g Bakokoy na itó ang
pailág na wika ni Kamagong at sinundan n~g salitang: Bago ka
magagalit, makapito kang iisip; bago ka matutuá, lilin~gon ka muna sa
kana't kaliwâ. at bago ka magkakatiwala tumin~gala ka muna sa
lan~git, lin~gonin mo ang iyong tinalikdan, malasin mo ang iyong
hinaharap at tumun~gó ka sa lupa't n~g hindi ka magsisi sa
huli.--Hindi ko maintindihan ang sinabi mo ang paismíd na sabi ni
Bakokoy--Tuligsain mo ang lantak ni Kamagong: N~g panahon n~g
tinalikdang kastila ang Frayle ang hari-harian at m~ga _fiscalillo_
ang Apó-Apó.--_Bien_: ang batikos ni Bakokoy, nagulat si Tenteng
Kamagong na nasabi tuloy na: Ahá ¿Biglá mo akong kinastila, há? Hindi
kailâ sa iyo ang nangyari na siyang ikinalupasay sa hapis n~g ating
inang Filipinas.--_Bravo_, ang pabiglá namang sabad ni Bakokoy, mulî
na namang nagulat si Kamagong at sinabi sa kabiglaanan: ¿Lumálalâ ka?
n~gayon tatanon~gin kita ¿nasa katuiran ba ang m~ga iyan? wala,
mangyari m~ga _romano_ ang sagot ni Bakokoy, biglang inagaw ni Tenteng
Kamagong ang salitang ito--Hwag natin anyang, dalhin sa _Roma_, ang
salitaan ani Kamagong, at tayo'y nandito sa _Filipinas_, ang ating
pinag uusapan sa m~ga oras na ito'y ang tungkulin n~g mamamáyang tawo
dito sa Filipinas, sinasabi n~g kautusan n~g Diyos; piliin ang bawa't
maibigan; sinasabi naman n~g _Bill_, kautusan sa Filipinas: Ang bawa't
tawo'y may láyang gumawa n~g kanyang maiisipan, kaya't ang aking
masasabi'y ganito: Natanto nating masama ang gawá n~g _Frayle_, masama
din naman ang gawa n~g _fiscalillo_ n~g panahong iyon, ¿natatalastas
mo kung bakit? sa dahilang ang _fiscalillong_ iyan ay _amén_ n~g
_amén_ sa kanyang Apô-Apô; gaya din naman n~g pag amén mo sa ating
Apô-Apô na si Kadiliman, na kapag sinabi sa iyo itatayo niya ang
_torre_ ni _Babel_ n~g walang kilatis, dudukutin mona ang iyong
pesetas para maiambag, kapag sinabi sa iyong igagagapák niya sa loob
n~g tatlong araw ang templo n~g _Jerusalem_ dudukutin mo na ang iyong
kahati't walo't ibibigay kaagad, halos iyong inaagaw sa bibig n~g
asawa mo't anak nang walang kinaoowian. ¿Sino n~gayon sa inyó ni
Kadiliman ang may sála? Tila ako ang sagót ni Bakokoy.--Hindi lamang
tila, kundi ikaw na n~ga; sa dahilang kung walang _consentidor_ walang
magnanakaw, ito ang kasabihan n~g m~ga matatanda, hindi ko salita ito,
ang pabalík na wika ni Kamagong. Gayon din naman pag winika sa iyo
pumilma ka, pipilma kaagad, pag sinabi sa iyong makipag-away,
makipag-away ka naman, samantalang ikaw ay may sariling kalayaan. ¿Ang
boto ba n~g isang mámamayang tawo'y gaanong halaga?--Halagang isang
copang sorbetes,--Ah, gungong, iyang pagka Bakokoy mo na malapit-lapit
kang maging bakoko, pang-ulam sa mahal na araw; piniral ni Kamagong sa
tain~ga't sinabing dingin mo itong sasabihin: ¿Iniibig mo ba ang iyong
bayan?--Hangang huling tibok n~g aking hinin~ga, ang tugón ni Bakokoy
na waring nagmamalaki.--Kung iniibig mong gaya n~g iyong sabi, ani
Tenteng, palilinawan kitá. Ang halaga n~g isang botos n~g mamamáyang
tawo, kahalaga n~g inang bayan, sapagka't kung makaladkad ang boto mo
n~g isang basong sorbetes at tatlong tanghalian na gaya n~g ugali ni
Kadiliman, hindi ikaw ang papatain niyan kundi ang bayang sangkalan,
na nalulugami sa madlang hirap; kaya muli't mulî ang bilin ko sa iyo
na bago ka boboto titingnan mo ang ugali n~g iyong iboboto, ang m~ga
gawâ nito, ang m~ga ginawâ nito at kung mangyayari, pati pa nang
gagawin niyan kailan~gan mong pag-aralan bago ka bumoto:--Bayaan mo
kompare at ganyan ang aking gagawin, ang pakli ni Bakokoy.--Kung gayon
kompare tayo na, magpatuloy sa piging ni Kadiliman, tayo na ang sagot
ni Kamagong at n~g maini-init pa ang litsón na ating madatnan, lumakad
ang dalawa na nagn~gin~gisn~gisan.
XI.
_Ang pagsasalo-salo sa bahay ni Kadiliman._
Si Kadiliman ay malungkot may taling panyong puti sa ulo, palaging
napaghihiló dahil sa sakit na taglay, na ayon sa sabi n~g m~ga medico
ang sakit na itó ay, nabubúlok ang pusô, kaya nanghihina, kung kaya
naman napaghihiló nabúbugok diumanó ang utak; nakahilig sa isang
mainam na luklukan si Kadiliman, palaging nakatin~gala't pinag-iisip
ang kahapis-hapis na buhay na kanilang napagsasapit na mag-anak;
nakasanglâ halos ang boong kabuhayan sanhî sa pag-gugol at
pagkakándido, at sa taglay na karamdaman. Siyang pagdating ni Lolay na
galing sa bahay sanglaan at nagsanglâ, inabot-abot ni Lolay ang salitâ
ni Kadilimang: «Pag hindi ako nagkaroon n~g katungkulan sa taóng itó
magpapakamatay na ako.»--Iyan ang masasapit n~g isang gaya mong ibig
Apoin n~g lahat, malasin mo itong ating sinasapit na mag-anak,
isinangla ko na n~gayon pati n~g naiwang lupa ni ama, n~gayon handá na
naman itong iyong gagawin, ¡gastos na katakot takot!--Ulol na tawo
ito, ang pahikayat na sabi ni Kadiliman. ¿Mayroon bang namuhunan na di
nakinabang? pag ako'y naging Diputado, pag ako'y naging Concejal, pag
ako'y naging Presidente, sa kanila ko din kukunin ang m~ga nagugol
kong iyan, ¡siya ineng! iayos mo ang ating handa, malapit n~g dumating
sila Bakokoy na ating kapanalig, ang pahimok na sabi ni Kadiliman;
pumasok si Lolay sa kálanan upang ayusin ang pagpakaináng gagawin;
siyang pagdating ni Bakokoy at Tenteng, dinatnan nila si Kadiliman sa
gayong kalungkutan, n~g makita ni Bokokoy ang ayos n~g kanyang maestro
na nakahilig, dahil sa sakit na taglay, nan~galigid sa kanyang
namumugtong balintatáw n~g matá ang luha at sinabayan n~g sabing:
Maestro kong mahal.--Bakokoy ang palambing na tugon ni Kadiliman, hwag
mong babayaan ang ating Kapisanan, hwag kayong makikinig sa masasaráp
na sabing madalás magbulid n~g aking kapurihan, kahit pabalubaluktok
ang aking sasabihin paniwalaan ninyo, n~g ako'y guminhawa, kahit gawin
kong tulay kayo sa aking Kadiliman, ako din ang inyong ibigin; nadinig
ni Kamagong ang m~ga salitang itó na halos nagpupuyos ang kanyang
dibdib; n~guni't di binubuka ang kanyang bibig. Datapwa't si Bakokoy
palibhasa'y isang taong binabatak nang sawing palad, halos nahihimlay
ang dibdib sa habág sa kanyang Apô-Apông si Kadiliman, lalô na nang
mawika ni Kadilimang tatampuhan n~g bayan ang taong hindi makinig sa
akin at tuturang makafrayle.
Nang mapakingan ni Kamagong ang huling binigkas sa bibig ni Kadiliman,
umalimpuyó ang galit sa dibdib at sinabing: ¿Ang bayan kaya'y na sa sa
lawak pa n~g Kadiliman? mulî na namang nan~gusap si Kadiliman natin
n~g: ¿Ano po ba ang palagay mo sa pilipino, hindi na bagá kayâ maging
mabuting pilipino kundi patun~go sa landás n~g Kadiliman? siyang
pagdating nila Giday Lasenga at sina Posotsoy, masasayang nagbigay
galang kay Kadiliman; si Giday dahil sa may kalasin~gang dumating,
siyang sumigaw n~g: ¡mabuhay! ang tugon nang lahat at napaban~gon si
Kadiliman n~g madinig ang papuri't sinabayan n~g wikang Lolay, ilabas
mo ang parol.--Oo, ang sigaw naman ni Lolay at maghahain na tuloy ako,
inilabás ang parol, nag-inuman, n~g nan~gagmamalainibay na silang
lahat naghain na si Lolay, tinadtad na ang mainit na litsón,
pinaghiwahiwa na ang inihaw na pabo at nagsidulog ang m~ga panauhín,
lumagay na si Kadiliman sa kanyang lugal na pinakapangulo, saka
nagsalita: ¿Anong kahulugan nitong ating piging? si Tengteng Kamagong
hindi kumikibô, datapwa't sa kanyang sarili ang nawika: ¿Mayroon bang
dapat na makaalam n~g lahat nang bagay na nangyayari kundi ikaw?
umulit na namang tumanong si Kadiliman: ¿Bakit walang makasagot sa
inyo? yayamang hindi ninyo masagot, sasabihin ko na: kaya ako
pinan~gan~ganlang Apô-Apô, dahil sa kabutihan ko, sapagka't
ipinagsasálo ko kayo sa aking dulang; pagka sabi nito, tumalikod si
Kadiliman at sa sarili'y sinabing. (kayâ ko lamang kayo ipinagsasalo,
dahil sa nais kong ako'y inyong ibotos sa anomang katungkulan) muli na
namang hinarap ang m~ga kaawá awa, siya simulan na natin ang
pagkakainan. Tinawag ang kanyang anak na si Arkelaw at binulun~gan, na
ganitó ang ibinulong: Arkelaw na anak ko: ang m~ga kasalo nating iyan,
marami ang bin~gi, bulag at pipe, ang m~ga iba niyan ay m~ga hindi
ganoon, huag mong lubhang pakikisamahan pagka't hindi mo mau-ulol, sa
makatuwid wala kang mapapakinabang, ang m~ga paraang ito'y dapat mong
mahahin sa akin at sa iyong nunong namatay na si Pirong Botete, kung
ibíg mo din lamang guminhawa sa ibabaw n~g mundo, hwag kang makisama
sa kasingtaas mo, n~g iyong mapagharian. Akong si Kadilimang iyong ama
talastas mong na sa karamdaman, hindi natin mahulaan sa n~gayon kung
kailan mapapatid ang tan~gan kong hinin~ga; n~g mamasdan ni Tengteng
Kamagong ang bulun~gang itó nang mag-ama kinalabit si Bakokoy at
pabulóng na sinabing: Matagal ang bulun~gan n~g mag-ama ni Kadiliman
at Arkelaw.--Lantakán mo n~g lantakán ang litsón hindi kung anong
pinagmamasdan mo, ang sagot ni Bakokoy; siyang pagdatal ni Tarorang
Susô at humahan~gos, pakingan ninyo anyá ang aking balita: Ang lahat
ay napatan~ga sa kanya, pumigura si Tarorang Susô at saka nagsalitâ:
Ako anya'y galing sa Sampalok, doon ay nabalitaan kong hindi
naaprobahan ang kalahat lahatang hiling n~g _Bill_ Adriático na ang
bawa't pook ó _distrito_ ay magkakaroon n~g isang _Concejal,_ hindi
ganito ang kinahinatnan kundi dalawa lamang sa boong Kamaynilaan isa
sa Katimugan at isa naman sa Kahilagaan (isa sa N. at isa sa S.) n~g
madinig ni Kadiliman ang balitang itó ni Tarora, naghimatay si
Kadiliman at nabwal sa kinauupang luklukan, siyang pagkakaguló n~g
gibikan n~g lahat sa ating Kadiliman, ang iba'y humihin~gi n~g tubig
ang iba'y Eter, ang kalahatan naman ay ilaw nang tayo anya'y
magliwanag dahil sa laganap sa boong bahay ang Kadiliman, ipinasok sa
silid si Kadiliman, si Bakokoy at Kamagong hindi tumitinag sa
kinauupan, kaya't sila lamang ang naiwan, at nasok sa silid ang
lahat.--Hinampás ni Kamagong sa n~gusô si Bakokoy n~g hità n~g manók
niyang pinapan~gal at saka tinanong n~g ganitó: Hulaan mo Bakokoy kung
bakit nabaligtad si Kadiliman sa pagkaupô?--Ang palagay ko'y lasing
kung kaya nahilo, ito ang naging tugon ni Bakokoy.--Musmós ka n~ga
palang tawo ang paagad na pakli ni Kamagong--Nagalit si Bakokoy at
sumigaw n~g boong lakás; pag ako'y ganitong may kalasin~gan hwag mong
aalipustain si Kadiliman at babasagin ko sa ulo mo itong bote.--Hwag
mo bang initan ang ulo mo, sapagka't ang malamig kailanman ay siyang
magaling ¿di mo ba tanto na ang pamatay sa apoy ay tubig? Kaya't
dumin~gig ka: Haya't nahilo si Kadiliman sa dahilang kaya siya
naggugol n~g pagpapakain upang siyang ihalal natin kung napagtibay ang
_Bill Adriático,_ n~gayo't hindi, kaya't sumubó ang dugô; kaya magmula
n~gayon itong aral ko'y siya mong sundin n~g di ka mabalahô, sa
panahong itó hwag kang lubhang magtitiwala sa masasayang mukha, dahil
sa ang kadalasan nito'y mag-ani n~g mapait na luhâ, hwag kang
padadakip sa gaya ni Kadiliman na sa kasabikan sa tungkol, lahat n~g
buti ang ipinakikita, n~guni't pakitang tawo lamang, diyan ay marami
pang nalisaw na ... Kahit ang laman n~g Lan~git ay ipan~gan~gako
masunod lamang nila ang nais, ¿ayaw ka pa ba sa m~ga n~giting ginamit
kahapon, sa m~ga yakap na ginawa kamakalawa, sa m~ga pan~gakong napako
kanina, sa m~ga tamis n~g dilang ipinalasap kani-kaniná at sa
masasarap na bukang bibig na ginawang sagisag kahapon? ¿Anong
ibinun~ga?--Aywan ang sagot ni Bakokoy.--Ang ibinun~ga: ¿alam mo? ang
sabi ni Kamagong: pawang hapis, pawang dalamhati at lubang walang
lagot. Kahapon ako nakadinig sa bibig n~g gaya ni Kadiliman na ...
bibihisan ang aking iná, tuturuan ang aking kapatid, hangang sa
kukunin ang independencia, kapag siyang malalagay sa tungkol; ang
lahat n~g ito'y naging bun~gan~gâ lamang. Kaya ang kahuli-hulihang
ipagbibilin ko sa iyo'y ito: «ang tunay na pag-ibig hindi bumubukal sa
bibig, kundi sa pusô; ang lahat n~g mabuting nasa hindi nakukuha n~g
bun~gan~ga, kundi sa gawa.»--¿Bakit ipinan~gan~gako ni Kadiliman, na
makukuha ang independencia, pag siya ang nagkaroon n~g tungkol?--Ulol,
ang pasalág na sabi ni Kamagong, ang dapat mo anyang asahan, iyong
inasahan n~g ating mananakop na Rizal, nang siya'y na sa Madrid na
sinabi sa kanya n~g m~ga _republicano_ doon n~g taong 1882[1] _Ang
Kalayaan ó pagsasarili, na hihin~gi n~g tala at hindi n~g
pamamalingkahod._ Kaya kailan man makadidinig ka n~g salitang
hihin~gin n~g bibig ang _independencia_ umun~gol ka, saka ikaw ay
sumagot n~g baka n~ga sakali. Sapagka't si Moisés nang bigyan n~g
Diyos n~g Kasarinlan upang siyang magtanghal n~g sampung utos n~g
Diyos ay nakaupo sa likod n~g kalabaw, baka sakaling ganito din ang
mangyari kay Kadiliman, siya tayo na, umalis ang dalawa sa bahay ni
Kadiliman nang walang paalam.
[Talababa 1: Revista internacional en Barcelona.]
XII.
_Nang naglulubha si Kadiliman._
Si Kadiliman ay nakahiga sa isang gulanit na banig, at halos walang
makain, taglay n~g pagdadálitang kanyang sinasayod, mula n~g makaraan
ang may dalawang buan n~g paghahalalan, na sanhi sa pag-gugugol nitó
sa kanyang kandidatura ay naipagbiling lahat ang kanyang ari-arian at
hindi siya ang lumabás, kaya't siyang naging mula n~g sakit niyang
pagka hibang at pinaglalaruang palagi siya n~g m~ga demonyo at kalulwa
ayon sa kanyang panaginip, pagka't nililibon-libon sa lagnat, si Lolay
na kanyang asawa ay nakapan~galumbaba sa palababahan n~g bintana at
binabantayan ang kahapis-hapis na may sakít.
Nang nag-aagaw gising sa pagtulog si Kadiliman ay nanaginip na siya'y
linapitan n~g Kaluluwa n~g isang Frayleng may taglay na lubid na
kabo-negro, at nagsalita n~g: ¡Kadiliman! ¡Kadiliman! magsisi ka na
n~g iyong m~ga kasalanan, ako ang biyenan mong iyong
ipinan~gan~galandakan n~g sama, kaya't ang mamanahin mo na lamang ay
ang aking solar at bahay, huwag na ang aking kasamaan; tinatalian sa
paa si Kadiliman n~g kabo-negro, samantalang sinasabi ang salitang
ito; sumagot si Kadiliman n~g binabatak ang hinin~ga, nagsisisi na po
ako _Papá,_ lumayo ka na lamang sa akin at siyang paglapit n~g m~ga
kalulwa ni Rizal, Burgos at Zamora, taglay ang tig-isang ilaw, lumapit
sa kanang dako n~g kinahihiligan ni Kadiliman, ayon sa kanyang
panaginip at nan~gagsabing: ¿Hindi ba iniwan namin sa Pilipinas ang
iba't ibang tanglaw upang pagliwanagan ang napadadalá pa sa ulap n~g
kasamaan? ¿Bakit ipinaghahanap buhay mong palagi ang aming n~galan?
magsisi ka at malapit n~g pumanaw ang buhay mo Kadiliman; siyang
pagdating n~g tatlong demonyong naglalakihan ang sun~gay na may m~ga
taglay na sibát at inaasintá ang puso ni Kadiliman, saka nan~gagsalita
n~g ... sapagka't masamang budhî ka sa iyong m~ga kababayan at madalas
mong ululin, ang puso mo ang aming sisibatín, inakmaan n~g sibát,
hindi pa halos umaabót sa dibdib ni Kadiliman ang saksak ay napasigaw
n~g: patawarin ninyo ako't di ko nalalaman ang aking ginawa; siyang
pagkagising ni Kadiliman at humin~gî n~g tubig sa asawang nalulunos,
kumuha kapagdaka si Lolay at pinainom ang kaawa-awang maysakit, n~g
matapos makainom, tinanong ni Lolay n~g: ¿Anong nangyayari sa iyo't ga
ikaw ay naghihinagpós?--¡Oh asawa ko! ang naitugon, kakila-kilabot na
bun~gang tulog ang sa aki'y dumalaw, panaginip na nagbigay gambala sa
ating sinasaad n~gayong pagdaralita.--Salitin mo sa akin, asawa ko,
ang palambing na usisa ni Lolay.--Ayon sa aking panagimpan, ang
pasimulang pagsasalita ni Kadiliman, ako'y dinalaw n~g m~ga kalulwa
nila Burgos, Zamora at Rizal at ako'y pinan~garalan at ganitó ang
pan~garal na sa akin ay sinabi: ¿Bakit mo tinatakpan ang matá n~g
ating m~ga kababayan, n~g ikaw lamang ay maluklok sa trono n~g
panunungkol? ¿Hindi ba nan~gan~galisag ang iyong m~ga balahibo, na sa
tatlong daang taong mahigit, na pinagharian n~g kadiliman ang ating
bayan, na siyang dahil n~g pagkakalupasáy sa hirap n~g m~ga bálo't
ulila n~g dahil sa kanya'y pag-ibig, at n~gayo'y siya mo pang uululin?
¡Ay asawa ko! ang pabuntong hini~ngang sabi ni Kadiliman, samantálang
ito'y itinatanong sa akin n~g m~ga kalulwa ay tinatalian ang aking
m~ga paa't kamay, at siyang pagdatal n~g m~ga demonyo na buhat yata sa
Infierno at ako'y kinakalawit at pinapandilat ang m~ga matá
nabinubukalán n~g mistulang apoy, at gayari ang sa akin na
ipinagturing: ¡Kadiliman! ¡Kadiliman! sasama ka sa amin n~gayon din,
sapagka't ang kalulwa mo'y na sa amin n~g kaharian, dahil sa sala mong
magsisisúnod: Una. ikaw ang nan~gakong kukunin mo ang independencia
pag ikaw ang naging punô; ikalawa, madalas kang bumili n~g botos,
ito'y nalalaban sa kautusan n~g Diyos at kautusan n~g tawo; ikatlo,
ikaw ang nangagahis sa layâ n~g tawo, ikaapat at huli, ikaw ang
nagnanais na kung ikaw ang naluluk-lok sa panungkol, daragdagan mo pa
n~g lalong hirap ang iyong kababayan, kaya't ang kahariang ito'y
hinatulan ka n~g kahit ang katawan mo'y buhay, dapat ang kalulwa mo'y
kunin namin at dalhin sa bayang Infierno, kilanlin mo: LUCIPER HARI SA
INFIERNO, matapos na sa aki'y masabi ang m~ga kahatulang ito,
kinalawit ako n~g dalawa at sasaksakin ni Luciper naman ang aking
puso, dahil sa siya daw ay may kabulukan, ako'y napasigaw n~g ...
patawarin ninyo ako't hindi ko nalalaman ang aking ginawa, siya kong
pagkagising; kaya asawa ko, yayamang wala na din lamang akong sukat
ikaguinhawa dito sa lupa at doon man sa lan~git, ako sa iyo'y
nagpapaalam, niyakap ni Kadiliman si Lolay at sakâ sinungaban ang
sundang na nasa kanyang lapit, at saka nagsalita: Ang kalulwa ko'y
nasa infierno na, ang katawan ko'y nandito pa sa lupa; n~guni't naubos
na ang aking man~ga kaibigan mulâ n~g ako'y maghirap, ¡mabuti!
¡¡¡magpatiwakal!!! umakmang sasaksakin ang kanyang dibdib, napasigaw
si Lolay n~g: ¡Asáwa ko! at pinigilan ang kamay na may sungdang, hwag
ka anyang gumawa n~g ganyan dahil sa walang ibang gumawa niyan kungdî
si Judas lamang, na nagtakal kay Cristo sa halagang tatlong pung.....
salapi kaya't walâ kang mabuting gawin, yamang nakilala mo na ang hari
sa infierno at ang gawa ni Judas, dapat layuan ang m~ga bagay na
iyong ninanasa, dahil sa ito'y hindi mabuti; at walang mainam gawin
tayo kundi ang magtrabajo, magpapatak n~g pawis, umibig n~g tunay na
pag-ibig sa bayan kinamulatan, yayamang ang bin~ging kaliwanagan na
ibininhî n~g m~ga mártir sa sarili, ay siyang mapan~gan~gatigang
tanglaw na maliwanag, upang tumun~go sa landas n~g ligaya. Mulâ sa
n~gayon, asawa ko, ito ang aking gagawin, ang pakli ni
Kadiliman.--Kung gayon, ay tayo na ang sagót ni Lolay, paalam sa inyo
bumabasang guiliw.
End of the Project Gutenberg EBook of Apô-Apô (Zarzuela) at Kung Sinong
Apô-Apô (Kasaysayan), by Pantaleón S. Lopez
*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK APÔ-APÔ (ZARZUELA) AT KUNG ***
***** This file should be named 17023-8.txt or 17023-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
https://www.gutenberg.org/1/7/0/2/17023/
Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza and the Online
Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net.
Special thanks to Matet Villanueva, and Ateneo Rizal
Library-Filipiniana Section for helping to reconstruct
some portions of this project. (This file was made using
scans of public domain works from the University of Michigan
Digital Libraries.)
Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.
Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties. Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research. They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.
*** START: FULL LICENSE ***
THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
https://gutenberg.org/license).
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States. If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed. Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work. You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in
a constant state of change. If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges. If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form. However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that
- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is
owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
has agreed to donate royalties under this paragraph to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments
must be paid within 60 days following each date on which you
prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
returns. Royalty payments should be clearly marked as such and
sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
address specified in Section 4, "Information about donations to
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
License. You must require such a user to return or
destroy all copies of the works possessed in a physical medium
and discontinue all use of and all access to other copies of
Project Gutenberg-tm works.
- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days
of receipt of the work.
- You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg-tm works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation. The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund. If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at https://www.pglaf.org.
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at
https://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations. Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at https://pglaf.org
For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
gbnewby@pglaf.org
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation
Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit https://pglaf.org
While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including including checks, online payments and credit card
donations. To donate, please visit: https://pglaf.org/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.
Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
https://www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
*** END: FULL LICENSE ***